علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست از راه‌اندازی «سامانه اطلاعات مکانی» به منظور «دسترسی به داده‌های محیط زیست» خبر داده است. سامانه‌ای که او انتظار دارد «با مجموعه دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، شرکت مهندسین مهاب قدس و سازمان حفاظت محیط زیست دستاوردی مناسب برای کشور محسوب شود.»

سامانه‌های اطلاعات مکانی یکی از امکانات گسترده دنیای امروز هستند که از طریق آنها اطلاعات مربوط به حوزه‌ها مختلف با توجه به موقعیت جغرافیای مکان‌ها و عرصه‌های مختلف در لایه‌های مختلف ذخیره می‌شوند. از اطلاعاتی پایه شامل ارتفاع، پوشش گیاهی، خاک، بافت زمین‌شناختی و… گرفته تا اطلاعاتی دیگر شامل سکونتگاه‌های انسانی، شرایط آب‌وهوا و اقلیم و منابع آب. این اطلاعات به دو شکل ایستا و پویا در این سامانه قرار می‌گیرند و به شهروندان، پژوهشگران و مدیران این امکان را می‌دهند که درباره هر موقعیت جغرافیایی، به ویژگی‌های مختلف آن موقعیت دسترسی پیدا کنند.
براساس قوانین کشور، متولی اصلی زیرساخت ملی سامانه داده‌های مکانی سازمان نقشه‌برداری کشور است و دستگاه‌های متولی باید سامانه داده‌های مکانی تخصصی خود را راه‌اندازی کنند و داده‌های مرتبط با ماموریت سایر دستگاه‌ها را نیز در اختیار آنها قرار دهند.

«عباس گلی جیرنده» متخصص علوم جغرافیایی درباره تجربیات پیشین راه‌اندازی سامانه‌های داده‌های مکانی در سایر دستگاه‌های دولتی به پیام ما می‌گوید: این حق طبیعی شهروندان است که بخواهند به این اطلاعات دسترسی داشته باشند

دسترسی برای عموم مقدور نیست
علی سلاجقه که سازمان متبوعش از راه‌اندازی این سامانه را از سال ۱۳۹۲ در دستور کار داشته گفته است: «به عنوان یک معلم آرزوی دیرینه‌ام بود زمانی پایگاه‌های اطلاعاتی راه‌اندازی شود تا همه کاربران به ویژه مجموعه دانشگاهی و پژوهشی کشور بتوانند استفاده کنند. مسائل مربوط به محیط زیست متنوع‌ترین بخش کشور است و در همه لایه‌های مکانی مجموعه محیط زیست چون خاک، رودخانه، آب‌های زیرزمینی، تالاب‌ها، پوشش جنگلی و مرتعی باید ماموریت‌هایی که دستگاه‌ها دارند، قابلیت پایش را داشته باشد و بتواند از همه لایه‌های مکانی دستگاه‌های دیگر استفاده کند.»
او همچنین گفته: «پایگاه‌های داده در سازمان حفاظت محیط زیست، ایستا و پویا است و متغیرهای مربوط به سنگ، آب، باران، حیات‌وحش و غیره به صورت پویا در این سازمان وجود دارد و امیدوارم داده‌های جوی چون دما و گردوغبار در سامانه اطلاعاتی مکانی قرار گیرد.»
اگرچه سازمان حفاظت محیط زیست اطلاعات بیشتری درباره امکانات این سامانه و چگونگی دسترسی افراد در رسانه‌ها منتشر نکرده است اما با مراجعه به این سامانه (https://web-gis.doe.ir) تنها صفحه «ورود کاربران» با استفاده از نام کاربری و رمز عبور و یک لینک راهنما در دسترس کاربران قرار می‌گیرد که به معنای دسترسی خواص به این سامانه است، نه دسترسی عموم. با این وجود در صفحه راهنما نیز خبری از چگونگی ثبت‌نام برای دسترسی به این اطلاعات وجود ندارد.
با مرور تجربیات پیشین سایر دستگاه‌های دولتی، دریافتن این نکته که معمولا نگاه حاکمیت به داده‌های جغرافیایی به صورتی است که اطلاعات را در اختیار عموم قرار نمی‌گیرند، نیاز به بررسی پیچیده‌ای ‌ندارد. داده‌های جغرافیایی معمولا در اختیار کارمندان دستگاه‌ها قرار دارند و عمدتا عموم مردم و گاه دانشگاهیان و پژوهشگران، یا به این اطلاعات دسترسی ندارند یا آن‌که اطلاعاتی عمومی که از مبادی دیگر قابل دسترسی است، در اختیارشان قرار می‌گیرد است.
تجربیات ناخوشایند پیشین
«عباس گلی جیرنده» متخصص علوم جغرافیایی درباره تجربیات پیشین راه‌اندازی سامانه‌های داده‌های مکانی در سایر دستگاه‌های دولتی به پیام ما می‌گوید: «این حق طبیعی شهروندان است که بخواهند به این اطلاعات دسترسی داشته باشند. مثلا اگر کسی بخواهد مجوز احداث یک کارخانه یا یک معدن را بگیرد باید بتواند به سادگی با مراجعه به این سامانه‌ها اطلاعات در مورد محدودیت‌ها، وضعیت اقلیمی، وضعیت زیستگاه‌های طبیعی و حیات‌وحش و مواردی از این دست را به سرعت به دست آورد اما رویه عمومی دستگاه‌ها اینطور است که به صورت نامه‌نگاری و استعلام کار می‌کنند و خود مردم نمی‌توانند قبل از هر چیز با نگاهی به این داده‌ها برای سرمایه‌گذاری و فعالیت خود تصمیم بگیرند.»
گلی اگرچه می‌گوید که اطلاعاتی درباره سامانه اطلاعات مکانی محیط زیست ندارد، اما بعید می‌داند که دسترسی عمومی به اطلاعات پایه محیط زیست وجود داشته باشد: «سازمان‌ها و دستگاه‌های دیگر از سال‌ها پیش این کار را انجام داده‌اند اما در آنجا هم ندیدیم که اطلاعاتی در اختیار عموم قرار بگیرد. در مورد سازمان حفاظت محیط زیست معمولا اطلاعات چندان غنی نیست و بخشی از آن مانند محدوده مناطق حفاظت شده و شکار ممنوع از اینترنت قابل دسترسی است و بعید می‌دانم اطلاعات ویژه‌ای از این طریق در اختیار عموم قرار بگیرد.»
داده‌های محیط زیستی، منهای داده‌های جوی
تحلیل وضعیت محیط زیستی و تصمیم‌گیری درباره زیستگاه‌ها و محیط زیست طبیعی و انسانی کشور، علاوه بر داده‌های ایستایی همچون محدوده مناطق چهارگانه و پوشش گیاهی و بافت خاک و… به داده‌های پویا همچون شرایط جوی، بارندگی، دما و… نیز احتیاج دارد. یکی از مواردی که اظهارات سلاجقه درباره راه‌اندازی این سامانه به چشم می‌خورد، ابراز امیدواری او درباره به اشتراک‌گذاری داده‌های جوی، دمایی و گرد و غبار است که در اختیار سازمان هواشناسی کشور قرار دارند. به نظر می‌رسد این ابراز امیدواری سلاجقه از فقدان این داده‌ها در سامانه اطلاعات مکانی محیط زیست حکایت دارد.
گلی می‌گوید که معمولا دستگاه‌های دولتی اطلاعات و داده‌های خود را در اختیار سایر دستگاه‌ها قرار نمی‌دهند: «با توجه به قوانین موجود در خصوص زیرساخت ملی اطلاعات مکانی، کلا ما با پدیده عدم همکاری دستگاه‌ها روبه‌روییم و همین ما را دچار چالش می‌کند. اگر سامانه را مبتنی بر این موضوع پایه‌گذاری کنیم که دستگاه‌های دیگر به ما اطلاعات بدهند، می‌توان پیش‌بینی کرد که کار شکست بخورد مگر اینکه عزمی جدی وجود داشته باشد که متاسفانه در تجربیات پیشین آن را ندیده‌ایم.»
شفافیت، ذات اصلی کار
او معتقد است که ذات به کارگیری و تحلیل داده‌های جغرافیایی، شفاف‌سازی است چون داده‌های واقعی را در اختیار شهروندان و متخصصان و تصمیم‌گیران قرار می‌دهد: «مثلا می‌توان اطلاعات، داده‌ها و یافته‌های مطالعات گذشته درباره جانمایی صنایع و طرح‌های عمرانی را در این سامانه قرار داد اما از آنجایی که بسیاری از مطالعات این‌چنینی صوری هستند و قرار گرفتن این اطلاعات، ناواقعی بودن برخی مطالعات را نشان می‌دهند در برابر این موضوع مقاومت صورت می‌گیرد. ولی امیدوارم با توجه به اینکه آقای دکتر سلاجقه خودشان دانشگاهی هستند و بر لزوم گردش آزاد این اطلاعات واقفند، رویه‌ها تغییر کند و این داده‌ها به صورت شفاف در اختیار عموم قرار گیرند.»
اگرچه داده‌های جغرافیایی دستگاه‌های دولتی در حوزه‌های مختلف همواره از بودجه‌های عمومی کشور تهیه شده‌اند، اما عموم جامعه به سادگی قادر به در اختیار داشتن این اطلاعات نیستند. در صورتی که با جریان آزاد اطلاعات، به سادگی می‌توان سرعت خدمت‌رسانی به افراد را افزایش داد و بسیاری از استعلامات و نامه‌‌نگاری‌های زاید برای بررسی‌های ساده‌ای که با داده‌های جغرافیایی سروکار دارند را حذف کرد. اقداماتی که به صرفه‌جویی‌های اقتصادی بزرگی منجر خواهند شد.
با این حال هنوز مشخص نیست که آیا سامانه اطلاعات مکانی محیط زیست نیز همانند سامانه‌های همتای خود در سایر سازمان‌ها بدون دسترسی برای عموم مردم خواهد بود یا آنکه کماکان اطلاعات آن برای شهروندان محرمانه خواهد ماند.