آغاز راه یک کشف و شهود

اسکلتی که از زمین‌های کشاورزی آقای کرمی بیرون آمد، به‌نظر می‌رسد هنوز هم پس از گذشت ۲۰ سال آرام‌وقرار ندارد. این اسکلت عجیب که خودش را از اعماق زمان به دوران ما رسانده، نمی‌خواهد ناشناس باقی بماند. او در انبار موزهٔ فلک‌الافلاک نگهداری می‌شود و کمتر کسی او را می‌شناسد. انزوای او چنان است که گویی در قلعهٔ دوازده‌برجی خرم‌آباد به بند کشیده شده است. به‌تازگی اما «حسین فیضی»، باستان‌شناس و پژوهشگر دورهٔ باستان-متأخر(ساسانیان) به‌همراه «کیانا جمالی»، پژوهشگر تاریخ دورهٔ باستان-میانه و متأخر(الیمایی-ساسانی) به سراغ این اسکلت رفته‌اند. آنها این‌بار با در نظر گرفتن آثار همسان آن با کشف‌های دیگری در نقاط مختلف ایران همچون شمال خوزستان (دروازهٔ بختیاری) این آرامگاه سلطنتی و تابوت فلزی‌اش را مورد مطالعه قرار دادند؛ چراکه او این کشف را یکی از ارزنده‌ترین آثار تدفین در دورهٔ باستان-میانه(سلوکی-اشکانی) می‌داند و معتقد است: «این اسکلت در زمرهٔ خاص‌ترین و ویژه‌ترین تابوت‌های فلزی تابه‌حال شناسایی‌شده است و به همین دلیل نیاز بود تا دوباره مورد بررسی قرار بگیرد.»

 تابوت له‌شده از شخم‌

اکنون که فصل نویی برای شناخت این اسکلت باز شده است، به سراغ لحظهٔ کشف این اسکلت و تابوت فلزی‌اش می‌رویم تا بیشتر با او آشنا شویم. ما همراه با کارشناسانی می‌شویم که برای کاوش به سراغ زمین‌های کشاورزی آقای کرمی رفته بودند. آنها به فضایی آرامگاه‌گونه برخورد می‌کنند و سطح سنگی تراش‌خورده‌ای می‌بینند که حدود چهار مترمربع بود. وقتی این سطح پاکسازی شد نشان از وجود یک تراس داشت که در گوشهٔ شمال‌غربی در نما با سنگ‌های پاکتراش و در پشت آن سنگ‌های با ابعاد و اشکال نامنظم پر شده بود. 

 وقتی اسکلت نمایان شد

وقتی سنگ‌های تابوت کنار رفتند، ناگهان یک اسکلت نمایان شد که به‌دلیل سنگ‌هایی که درون تابوت افتاده بود، پرس شده و تنها در قسمتی از جمجمه حجم واقعی خود را حفظ کرده بود. یک نقاب طلایی بر چشم و یک نقاب طلایی بر دهان در همان لحظات اول به چشم می‌خورد. فیضی موقعیت این اسکلت را برایمان شرح می‌دهد: «درون تابوت اسکلت انسانی چمباته‌زده به‌صورت جنینی قرار گرفته بود که آزمایشات دیرین‌انسان‌شناسی که بعدها روی این اسکلت انجام شد، نشان داد متعلق به مردی ۲۰-۲۵ساله است که در اثر ضربهٔ شیء برنده، همچون خنجر یا زوبین، از ناحیهٔ زانوی راست مجروح شده و درنهایت به‌دلیل عفونت ناشی از زخم مرگبار درگذشته است.» به‌زعم کارشناسان، این تابوت فلزی دارای شباهت‌های گسترده‌ای با تابوت مفرغی آرامگاه سلطنتی ارگان؛ کیدین-هوتران داشت. تابوت ارگان نیز در پی عملیات سدسازی رودخانهٔ مارون در اوایل انقلاب کشف شده بود، با این تفاوت که درون آن یک حلقهٔ طلایی، ۹۸ دکمهٔ زرین، ۱۰ ظرف استوانه‌ای، یک خنجر، یک میلهٔ نقره‌ای، تنگ و ساغر و سینی برنزی وجود داشت که قدمتشان به ۸۰۰ سال پیش‌ازمیلاد برمی‌گشت.

 انتقال به آزمایشگاه

پس از آشکار شدن جسد، بخش جمجمه به‌دلیل اینکه تنها بخش حجیم سالم مانده بود، با اسفنج پوشیده و سپس قالب‌گیری شد. پس از استحکام‌بخشی بدنه‌ها گروه کاوش اقدام به خالی کردن خاک زیر تابوت کردند. با خالی شدن این بخش، نئوپان برش‌خورده در اندازه‌ای بزرگتر از تابوت به زیر تابوت منتقل شد. پیش از هر عملیات دیگری سه قسمت جداشدهٔ تابوت را به‌منظور جلوگیری از آسیب بیشتر خارج کردند و قسمت غربی تابوت که اتصال آن با کف همچنان بر قرار بود، به کمک نئوپان‌های قرارداده‌شده از زمین جدا و خارج شد. سپس مجموعه در یک محفظهٔ چوبی مناسب استقرار یافت و پس از آن سایر قسمت‌های تثبیت‌شده در محل خود قرار گرفت. براساس گزارش‌های اولیه، برای جلوگیری از آسیب بیشتر لبه‌های تابوت، آن را با اسفنج سه سانتی پوشاندند. در اولین اقدام صورت‌گرفته خاک‌های برداشت‌شده از درون تابوت به روی اسکلت انتقال یافت تا جسد به آرامی با محیط اطراف در تعادل قرار گیرد. تابوت و اسکلتش به آزمایشگاه قلعهٔ فلک‌الافلاک منتقل شدند و تا امروز در همان‌جا یا درواقع در انبار این قلعه نگهداری می‌شود.

 بازخوانی کشف خرم‌آباد

«به‌دنبال گفت‌وگوی شفاهی با کارشناسان باستان‌شناسی میراث‌فرهنگی خوزستان مشخص شد این‌گونه تزئین کاملأ آیینی (چشم‌بند و دهان‌بند) در تدفین و تابوت‌های سلوکی-اشکانی در منطقهٔ ایذه در شمال خوزستان و تل رضوان کشف شده‌اند. کاوشگر محوطه‌های نامبرده‌شده این تدفین‌ها را متعلق به اشخاص جامعهٔ محلی عنوان می‌کرد.» این‌ گفته‌های فیضی است که پس از آن، او بررسی روی این اسکلت و مطالعات تطبیقی آن را آغاز می‌کند: «با توجه به اینکه طلا فلزی گرانبهاست و استفادهٔ آن به این شکل تزئینی-آیینی بر چشمان و دهان شاهزادهٔ الیمایی لرستان بیانگر جایگاه ممتاز او است. این تزئینات طلایی به‌همراه تابوت فلزی ارزشمند همگی نشانه‌های سلطنتی هستند که خانوادهٔ حاکمان محلی همچون الیمایی‌ها از آن برخوردار بوده‌اند.»

مطالعات تطبیقی این باستان‌شناس همچنین گویای آن است که وجود این نوع تزئین آیینی در گورهای منطقهٔ نینوا مربوط به دورهٔ پارتیان است که به‌وسیلهٔ باستان‌شناس پرآوازه، «هرمزد رسام»، شناخته شد و با کمی احتیاط می‌توان این‌گونه تدفین با تزئینات آیینی مشترک را یک شیوهٔ محلی برگرفته از کلونی‌های یونانی مناطق معرفی کرد.» فیضی اکنون پس از ۲۰ سال اعلام می‌کند که این اسکلت متعلق به شاهزاده‌ای الیمایی است و گاه‌نگاری آن اواخر دورهٔ سلوکیان و اوایل حکومت نیمه‌مستقل الیمایی است. نظریهٔ جدید این باستان‌شناس هویت تازه‌ای به اسکلت کشف‌شده از زمین‌های کشاورزی آقای کرمی می‌دهد و جانی دوباره به آن می‌دمد و این مسئله را بار دیگر مطرح می‌کند که آیا زمان آن نرسیده که این شاهزاده در موزه‌ای امن به نمایش درآید و از انزوای باستانی‌اش خارج شود؟