از هفت برکه در دل بیابان، حالا پنج برکه باقی مانده است. دو برکه را خشکسالی از میان برد. یک برکه، برکۀ اصلی و بزرگی است که در نزدیکی کوه ریوند قرار دارد و نام‌اش هم وام‌دار همین کوه است. هرچند نامی از این دریاچه در اوستا نیامده، اما «فریدون جنیدی» در کتاب «پایتخت‌های ایران»،  از این دریاچه، در کنار کوه ریوند و در نزدیکی آتشکدۀ آذر برزین‌مهر (در پیـرامـون برزنـون نیشـابور) یـاد کرده و «امانوئل بِربِریان» هـم دربارهٔ ایـن ناحـیه می‌گوید: «در ۳۷ کیلومتری شمال باختری شهر نیشابور و ۱۱ کیلومتری شمال خاوری کان فیروزۀ نیشابور، بر سر کوره‌راهی که از کان فیروزه و کان گچ نیشابور به جلگۀ ماروسک می‌رود، در کوهپایه‌های شمالی کوه سی‌سر در جنوب روستاهای انـدراب و زرنـده، چند برکۀ کوچک است که در میان روستاییان افسانه‌های بس شگفتی پیرامون آن‌ها وجود دارد. بر پایۀ بررسی‌های جنیدی، آب این برکه‌ها به‌ویژه بزرگتـرین آن‌هـا کـه «سو» (Sow) نامـیده می‌شـود، در چشـم ایـرانیان کهـن، یـکی از گرامی‌ترین آب‌های جهان بوده و از دورترین روزگاران، شناخته شده و مقدس بوده‌است.»

دو روستای زرنده و اندراب در نزدیکی برکه‌های مقدس قرار دارند و اهالی‌ این مناطق به این برکه‌ها می‌گویند: «دریای عزیز». دریا برای آن‌ها همیـن بـرکه‌هـا در دل خـشکی دشت نیشابور است که منطقه را سبز کرده و آب تمیز از دل زمین یادگار گذشتگانی است که این نقطه را مقـدس می‌دانستند. «شـاهین شـفیعی» مدیـر عامل انجمن «آوای طبیعت نیشابور»، وقتـی نـام دریـای عـزیز را به زبان می‌آورد، صدایش عوض می‌شود؛ کلام‌اش می‌شکفد وقتی می‌گوید: «اینجا برای اهالی زرنده عزیز و مقدس است. در اسناد تاریخی به این برکه‌ها اشاره شده. ایرانیان باستان ایـن آب را مقدس می‌دانستند و زردشـتیان مـراسم آیینی در کـنارش بـرگزار مـی‌کردند. وسـعت‌اش زیاد نیست، اما در منطقۀ خشک خـراسان نعمت بـزرگی بـوده و هسـت.» بـرکۀ اصـلی  حـدود سه‌چهار هزار متر وسعت دارد. آب از دل زمین می‌جوشد و برکه‌هـا از دل زمـین بـه یکدیگر مرتبطـند. «در شتاهنامه نام دریای ریوند را می‌بینیم و این یعنی اهمیت این منطقه در طول اعصار. همین هم دلیلی بود تا تلاش برای ثـبت مـلی آن آغـاز شد. بعد از چندین سال تلاش، اسفندماه پارسال خبر ثبت آن آمد و در ماه‌های اخیـر بـه دسـتگاه‌های اجرایی ابلاغ شد.» برکۀ اول و دوم بـزرگ‌اند و مـملوء از نیزارهای بلند. اینجا محل زیسـت گونه‌های مختلف حیات‌وحش است و پرندگان بسیاری هم در آن زمستان گذرانی می‌کنند. «اقتصاد روستایی هم به آن متصـل است. هم از منظر گردشگری و هم تعلیف گاوها و …»

 توقف شش ماهۀ کار و ازسرگیری دوباره

حضور معدن‌کار در این سوی کوه تاریخی ریوند نگرانی‌ فعالان را بالا برده است. آن‌ها به چشم، کندوکاو در منطقه را دیده‌اند و هر لحظه بسته شدن محل جوشش آب در دل زمین به‌واسطۀ فعالیت معدنی، نزدیک‌تر از گذشته شده است. 

دو سال قبل، شکایت از این معدن باعث توقف موقت فعالیت آن شـد. هـمان زمـان «پرویز حاجی بگلو» رئـیس شورای اسلامی روستای زرنده بخـش مـرکزی نیشابور، بـه خبـرگزاری صداوسیما گفت: «وجود غار آبی و تاریخی درجه دو زرنده با ذخایر آبخیزی چند هزار ساله، باعث ایجاد این برکه‌های دائمی به‌عنوان محل کوچ پرنده‌های مهاجر و نیز ایجاد مرتع‌های سرسبز و پـربار در ایـن منطـقه شـده اسـت که علاوه‌بر چشم‌انداز گردشگری بسـیار عــالی، منطقه‌ای مناسـب بـرای چـرای دام‌هـای اهـالی و نیز حیات‌وحش منطقه شده است. با شکایت اهالی و نیز نهاد‌های مردمی حفـاظت محیط‌زیست، فعالیت این معدن به‌دستور دادگستری نیشابور مـتـوقـف شــد، امـا وجـود اختـلاف مرزی و جغرافیایی دربارۀ این مـنطقه بین دو شهرستان نیشابور و فیروزه باعـث شـد که مجوز فعالیت مجدد این معدن توسـط مسئولان شهرستان فیروزه صادر و کار این معدن از سر گرفته شود.»

به‌گفتۀ حاجی بگلو، در حفظ محیط‌زیست حدود و ثغور مرزی و جغرافیایی اهمیتی ندارد و آنچه که اصل و مهم است، حفظ این میراث ارزشمند طبیعی و استفاده بهینه از این ظرفیت بـزرگ گردشـگـری اسـت کـه بـاید مـسئولان شـهرستان فیروزه نیز به آن تـوجه و درایـن‌باره تصـمیـم قاطـع بگیرند. «مجموعۀ فرمانداری نیشـابور انتساب بخـشی از ایـن منـطقه به شهرستان فیروزه که در حوزۀ تقسیمات کشوری اسـت را رد کرده و مراتب اعتراض خود را برای رفـع این شبهه به استـانداری خراسان رضوی بـه‌صـورت مـکتوب اعـلام و منـتظر پـاسخ استانداری است.»

او خوشحال است که بعد از پیگیری‌های بسیار، این برکـه‌ها ثبت ملی شده‌اند و حالا امیدوار است غـاری که در کوه قرار دارد هم به‌زودی به ثبت برسـد. «یکی از پیشنهادات ما به ادارۀ کل محیط‌زیست استان، تلاش برای ثبت به‌عنوان اثر طبیعی مـلی بـوده، اما در ایـن مـیان باید امکانات هم افزایش یابد. ما نمی‌توانیم بدون وجود امـکانات لازم، محیط‌بان بـرای حضور در منطـقه و …. فـقط بر تـعداد مـناطق حفاظت ‌شده‌مان اضافه کنیم. بااین‌حال این پیشنهاد از سوی ما داده شده و امیدواریم با وجود توجهی که این مدت از سوی سازمان‌های مردم‌نهاد و مردم به این موضوع جلب شده، حفاظت از این منطقه افزایش یابد.»

 هشت متر سطح آب برکه فروکش کرد

«ایوب امین‌الرعایا» فعال محیط‌زیست منطقه و کوهـنورد اسـت. او کوه‌های اطراف برکه‌ها را می‌شناسد و پستی و بلندی‌های قلۀ سی‌سر و کوه ریـوند کـه حـالا سال‌هاست محل گذرشان است را به‌دقت بررسی کرده. در این سال‌ها اما نگرانی او و دیگر فعالان منطقه این بوده که چرا نقطه‌ای با این قدمت طولانی و با داشتن عناصر مقدس و اصیل، هیچ‌گاه مورد بررسی دقیق باستان‌شناسی قرار نگرفته است. «غاری در دل کوه وجود دارد که سفالینه‌ها و اسکلت‌هایی از آنجا کشف شده، اما هیچ کاوش جدی و اصولی در آن انجام نگرفته است. ما در این منطقه برکه‌هایی میلیون ساله داریم که ذخایر فسیلی آب هستند و قنوات پایین‌دست را سیراب می‌کنند. حالا فکرش را بکنید تمام این موارد قرار است برای ماده‌ای معدنی که ارزش چندانی هم ندارد، مورد هجوم و تخریب قرار گیرد.»

او می‌گویـد بالادست غار فعالیـت معدنی در جریان اسـت و مـمکن است کـوه ریزش کند و غار مسـدود شـود. «مـتأسفـانه معدن‌کار از محدوده‌ای که برایش تعیین شـده بود، تجاوز کرده و بسیار نزدیک به برکۀ اصلی است. همین تجاوز هم باعث شده در سال‌های اخیر حداقل هشت متر سطح آب برکه فروکش کند.» 

شفیعی هم از نزدیکی فعالیت معدنی به برکه‌ها می‌گوید؛ از اینکه دریاچۀ اصلی تا محل کار معدن فقط هزار متر فاصله دارد و دورترین برکه هم در ۵ کیلومتری کوه قرار گرفته. او از تلاش محلی‌ها در سال‌های اخیر می‌گوید؛ از اینکه شورای تأمین حقـوق بیـت‌المال در سـال گـذشته شش ماه فـعالیت معدن را متوقف کرد، اما با بردن پرونده بـه شهرستان فیروزه، بار دیگر کار از سر گرفته شد. همین‌ها هم دلیلی بود تا در روزهای اخیر، فعالان محیط‌زیست و محلی‌ها به اطراف برکه بروند و با تجمع در کنار «دریای عزیز»، بگویند: «فعالیت معدنی در این نقطه خط قرمز ماست. ما دریای عزیزمان را زنده می‌خواهیم.»