در هفته‌های اخیر و در آستانهٔ هوای پارک ویدئویی از «مرتضی صدیقی»، متخصص آسیب‌شناسی (پاتولوژی) و رئیس بیمارستان سینا، منتشر شد: «به‌طور مشخص در استان مرکزی به‌ویژه در اراک در برخی حوزه‌ها میانگین سرطان از میانگین کشوری بالاتر است که دو مورد آنها به سرطان ریه و مثانه برمی‌گردد. من مدت‌ها مسئول ثبت سرطان (۵۰ درصد موردانتظار ثبت می‌شود) استان مرکزی از طرف معاونت بهداشتی بودم. اما همین ۵۰ درصد ثبت‌شده نشان می‌‌دهد ما با افزایش عجیب سرطان مثانه روبه‌رو هستیم. اگر شما در گوگل جستجو کنید در آلودگی SO2 چه اتفاقی می‌افتد، تنها یافته‌هایی که به شما می‌دهند به جزایر آتشفشانی برمی‌گردد. اگر جستجویتان را تغییر دهید و بنویسید که در کنار  SO2 اگر پالایشگاه و آلودگی‌های مرتبط با آن و همچنین فلوراید ناشی از آلومینیوم باشد، چه می‌شود؟ گوگل به شما پاسخ می‌دهد چنین مواردی در کنار هم وجود ندارد. همین موضوع سبب شده است ما نتوانیم از تحقیقات استفاده کنیم. ما در یک شرایط استثنایی زندگی و تنفس می‌کنیم. شاید بعدها آیندگان روی ژن‌های ما بررسی کنند و بگویند جمعیتی بودند که خودشان چه بلاهایی به سر خودشان آوردند. داستان جدی است، مسئلهٔ سلامت ما فقط بحث سرطان نیست. SO2  ۲۰درصد جمعیت جامعه را که حساسیت بالاتری دارند، تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و باعث می‌شود بخشی از کودکان به‌واسطهٔ تحریک تنفسی دچار آسم و به جمعیت بیمار کشور اضافه شوند.»  

 

بحران مدیریت به‌جای مدیریت بحران

«حمید اخوان»، فعال محیط زیست در اراک، می‌گوید: «ما چهارمین سال متوالی مازوت‌سوزی در اراک را داریم. امسال از ۲۰ آذر مازوت‌سوزی شروع شد و مردم اراک اولین تجمع خود را ۱۲ دی برگزار کردند. آنها تا‌به‌حال پنج تجمع اعتراضی داشتند که این روند تا پایان مازوت‌سوزی ادامه خواهد داشت.»

اخوان به تعطیلی چهارسالهٔ قانون اعتراض دارد. «جای تعجب دارد که نهادی بتواند قانون را زیر پا بگذارد یا حکم به کنار گذاشته شدن قانونی بدهد که در مجلس تصویب شده است. از نظر ما چنین چیزی غیرممکن و خارج از صلاحیت‌های چنین نهادی است، ولی حتی اگر چنین صلاحیتی را برای خود قائل باشند، باید آن را برای مواقع بحرانی در نظر بگیرند. وقتی فعالیتی برای چهار سال متوالی انجام و تبدیل به رویه می‌شود، نشان می‌دهد ما به‌جای مدیریت بحران با بحران مدیریت مواجهیم.»

 

او مازوت‌سوزی را فراتر از زیرپا گذاشتن قانون هوای پاک می‌داند و معتقد است وضعیتی که اراک این روزها با آن مواجه شده، زیر پا گذاشتن قانون اساسی است. «هیچ نهادی به‌شکل قاطع حق ندارد قانون اساسی را زیر پا بگذارد. این شکل مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها خلاف قانون اساسی است.  اصل ۵۰ و اصل سه قانون اساسی تبعیض ناروا را منع کرده است و اصل ۴۸ عدالت منطقه‌ای را تجویز می‌کند. ما بارها عنوان کرده‌ایم که حتی اگر قانون نقض می‌شود، این نقض قانون هم عادلانه اتفاق نیفتاده است. برخی نقاط مثل اراک مازوت‌سوزی دارند و در عوض مناطق دیگر مانند تهران، اصفهان و البرز و … مستثنا شده‌اند و مازوت نمی‌سوزانند. حتی در شهرهایی هم که مازوت می‌سوزانند عدالت منطقه‌ای نداریم. بیشترین میزان مازوت را سال گذشته در اراک مصرف کردند که به ۷۷۰ میلیون لیتر در سه ماه فصل سرد سال و زمان وارونگی هوا رسید. ‌آلودگی تمام این ۷۷۰ میلیون لیتر سوخت، به‌واسطهٔ جانمایی بسیار غلط نیروگاه، به‌سمت شهر اراک و کانون جمعیتی بزرگ منتقل شد. درحالی‌که در برخی شهرها خط انتقال مازوت یا پلمپ بود یا مقادیر بسیار کمتری مصرف کردند.

 

گیر افتادن در بن‌بست چارچوب‌های غیرفنی و غیرحقوقی

سال اول که مردم اراک مطالبه‌گری و اعتراض خود را آغاز کردند،‌ کمپین اعلام جرم علیه مسئولان نیروگاه و مسئولانی که در انجام وظایفشان کوتاهی داشتند، شکل گرفت. این کمپین با پنج هزار و ۵۰۰ امضا با شماره تماس و اطلاعات دقیق هر امضاکننده ثبت شد. «از همان زمان جلسات مختلفی با مسئولان استانی و ملی نظیر وزرای نیرو و نفت، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و … داشتیم و مطالب فنی مختلفی هم ارائه شد. با ارائهٔ مطالب در جلسات، مسئولان روی صحیح بودن ادعای ما صحه می‌گذاشتند. حتی یک‌بار وزیر نیرو اعلام کرد که با اطلاعات فنی ما قانع شده که منشأ اصلی آلودگی اراک به‌جای منابع دیگر،‌ نیروگاه است و دستور به قطع سوزاندن مازوت داد. ولی این تصمیم به‌دلیل لابی‌ها پنج روز بیشتر دوام نداشت و مجدداً شاهد بازگشت روند سابق بودیم. متأسفانه چارچوب‌های غیرفنی و غیرحقوقی کار ما را به بن‌بست می‌کشاندند.»

 

در سال ۱۴۰۲ و در چهارمین سال مازوت‌سوزی، فعالان محیط زیست جدا از مطالبات، چند گزینهٔ جایگزین برای حل بحران روی میز گذاشتند. «چندین سناریو طراحی شد که برای کاهش آسیب این بحران از آنها استفاده کنیم. یکی از آنها بهره‌گیری از سوخت‌های جایگزین با تغییرات در مشعل‌های نیروگاه است. سوخت LPG سوختی تجربه شده است. ما عنوان کردیم حتی در حالت بدبینانه انتخاب بد و بدتر،‌ مازوت کم‌سولفور یعنی مازوت گوگردزدایی‌شده که پالایشگاه اراک تولید می‌کند، به نیروگاه بدهند و آن را بسوزاند که لااقل آلودگی گوگرد نداشته باشیم. منتها این پیشنهادها به‌دلیل اینکه صرفهٔ اقتصادی نداشت و تراز مالی پالایشگاه را تحت‌تأثیر قرار می‌داد، مورد تصویب قرار نگرفت. آنها می‌گفتند ما می‌توانیم این سوخت را صادر کنیم و یا با قیمت بالاتر به کشتیرانی بدهیم؛ چرا باید آن را مجانی بسوزانیم. متأسفانه سلامت شهروندان از نظر آنها ارزش کمتری داشت.»

 

پیشنهاد بعدی این فعالان محیط زیست کاهش مصرف برق صنایع پرمصرف و چراغ‌های روشنایی بود تا فعالیت نیروگاه نیز کمتر شود. «نیروگاه‌ها به‌قدری برق تولید کنند که سوخت پاک در اختیار آنهاست. ما به‌عنوان فعال محیط زیست ضد توسعه، اقتصاد و تولید ناخالص ملی نیستیم و مانند بقیه مایلیم ثروت در کشور افزایش یابد. ولی اگر به‌دلیل ناکارآمدی‌ها و کاستی‌هایی که مسئولان برای کشور ایجاد کردند، قرار باشد بین جان و مال یکی انتخاب شود، قاعدتاً اولویت با حفظ جان شهروندان است و در مرحلهٔ بعد اقتصاد قرار می‌گیرد.»

 

حراج جان شهروندان

در اراک انتخاب بین «بد» و «بدتر» است. «ما می‌‌گوییم اگر در بحران هستیم، چرا راه‌های پیش از مازوت‌سوزی برداشته نشده است؛ اینکه مصرف برق و گاز را کاهش داده و صادرات گاز را متوقف کرده باشیم. اگر این کارها انجام می‌شد، مازوت‌سوزی هم کم می‌شد. اما آنچه شاهدیم این است که هیچ راهی امتحان نشده و در عوض اولین چیزی که به حراج گذاشته شده، جان شهروندان است.»

نیروگاه اگر مازوت مصرف می‌کند، سوخت ورودی دست خودش نیست؛ اما آیا خروجی هم از اختیارش خارج است؟ این پرسش را بارها فعالان و شهروندان اراکی مطرح کرده‌اند. «نیروگاه باید خروجی را در حد استاندارد نگه دارد. چرا خروجی را رعایت نکرده است؟ طبق قانون هوای پاک اگر سوخت استاندارد به صنعتی نمی‌رسد، خودِ آن صنعت موظف است آن را استانداردسازی کند و یا خروجی خود را در حد استاندارد نگه دارد. اما هیچ‌کدام از این کارها انجام نشده؛ چون مدیران می‌گویند این فیلتراسیون صرفهٔ اقتصادی ندارد. آیا کشتن مردم صرفهٔ اقتصادی دارد؟»

 

همهٔ این مسائل در کنار هم راهی جز اعتراض را برای اراکی‌ها باقی نگذاشته است. «اعتراض را به‌عنوان یک حق که قانون اساسی برایمان به رسمیت شناخته، انجام داده‌ایم و آن را تا قطع مازوت‌سوزی و تعطیلی این نیروگاه -که تجهیزات فرسوده دارد، عمر مفیدش به پایان رسیده و جانمایی نادرستی دارد- ادامه می‌‌دهیم. خواستهٔ ما این است که نیروگاه فعلی باید با نیروگاه جدید و با تکنولوژی پیشرفته  با مکان‌یابی درست و رعایت الزامات محیط زیستی جایگزین شود. مطالبهٔ ما این است که در کوتاه‌مدت باید این نیروگاه سوخت پاک استفاده کند و در میان‌مدت به‌دلیل مشکلات عدیده‌ای که به‌لحاظ تکنولوژی و صلاح و مصلحت مردم و کشور دارد، تعطیل شود.»

اراکی‌ها یکی از خواسته‌های خود را پاسخگویی سازمان حفاظت محیط زیست قرار داده‌اند، اما این سازمان در تازه‌ترین موضع‌گیری اعلام کرد‌ «استاندارد حذف مازوت‌سوزی نیروگاه شازند در اختیار سازمان محیط زیست نیست.»

 

معاون انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست کشور به «ایرنا» گفت: توزیع سوخت گاز در نیروگاه‌ها و تصمیم استفاده از سوخت مازوت به‌عنوان سوخت دوم با سازمان حفاظت از محیط زیست نیست و نیروگاه شازند طبق تصمیم دستگاه‌های مرتبط از مازوت استفاده می‌کند.

«ایرج حشمتی» روز دوشنبه در نشست کارگروه کاهش آلودگی هوای اراک با اشاره به حضورش در این نشست به‌عنوان دومین شهر بعد از اصفهان افزود: هدف از این نشست بررسی آخرین اقدامات اداره‌کل حفاظت از محیط زیست استان به‌ویژه در پایش و نظارت، پیگیری‌های قضائی، اخطارهایی که به صنایع آلاینده داده شده، وضعیت ایستگاه‌های سنجش و پایش و بررسی برنامهٔ استان در بخش محیط زیست است. او بازدید از نیروگاه حرارتی شازند را از دیگر برنامه‌ها عنوان کرد و افزود: در این بازدید آخرین وضعیت مربوط به استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت دوم و نیز برنامه‌های نیروگاه برای سال‌های آینده در تأمین سوخت بررسی می‌شود.

 

معاون انسانی سازمان محیط زیست کشور دربارهٔ شرایط محیط زیستی اراک و استفاده از مازوت در نیروگاه و آلاینده بودن این سوخت تصریح کرد: سازمان حفاظت از زیست متولی توزیع سوخت گاز در کشور نیست و تصمیم اینکه کدام نیروگاه چه میزان سوخت گاز دریافت کند، با دیگر مراجع است. حشمتی ادامه داد: استفاده از سوخت مازوت حتی مازوت با درصد سولفور بالا موضوع کارشناسی و محل اعمال این‌گونه نظرها نیست، بلکه این موضوع به‌دلیل شرایط بحرانی و ناترازی انرژی در کشور مطرح می‌شود و درنهایت نهادهای مرتبط تصمیم‌گیرنده هستند.