|پیام ما| مرکز پژوهش‌های مجلس سیاهه انتشار آلودگی هوای کلانشهرها را بررسی کرده و می‌گوید این فهرست بی‌اشکال نیست. سیاهه انتشار آلاینده‌های هوا، فهرستی است که میزان آلاینده‌های موجود در جو را محاسبه می‌کند که منشا آن یک منطقه جغرافیایی خاص و در یک بازه زمانی مشخص است. سازمان حفاظت محیط زیست بر اساس تکالیف قانونی‌اش آخرین سیاهه انتشار را دی ماه پارسال منتشر کرد اما حالا بررسی مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که خروجی‌های این مطالعه با سایر مطالعات صورت گرفته همخوانی ندارد و از اساس از واقعیت آلودگی هوای کلانشهرها دور است.

اولین قدم برای تحلیل و تجویز راه حل‌های بهبود آلودگی هوا، پایش دقیق و مستمر و یافتن منشأ انتشار آلودگی‌های مختلف منتشر شده در هواست. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که «اظهارنظر کارشناسی درباره فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرهای کشور» عنوان آن است در مقدمه توضیح می‌دهد که سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به ضرورت انجام مطالعات منشأیابی و تکالیف قانونی در این زمینه طرحی را با مشارکت دانشگاه‌های برتر کشور و با محوریت دانشگاه تهران درباره تهیه فهرست انتشار آلاینده‌های هوای کلانشهرها به تصویب رساند. این گزارش واسپاری حل معضلات کشور به کنسرسیوم‌های دانشگاهی را گامی پیشرو ارزیابی می‌کند اما در ادامه می‌گوید: «بررسی نتایج این مطالعه مطابق انتظار پیش نرفته است و این انتظار بود با توجه به ظرفیت دانشگاهی و اعتبار اختصاص یافته و مدت زمان تخصیص یافته به این پروژه، دستاوردهای جامع و دقیق‌تری تولید می‌شد. همچنین خروجی‌های این مطالعه با سایر مطالعات صورت گرفته همخوانی ندارد.»
این گزارش که رضا بیات و حمیدرضا تقوایی نجیب آن را تهیه و تدوین کرده‌اند و یکم شهریور منتشر شده، در بخش مقدمه عنوان می‌کند: گزارش سیاهه انتشار سازمان حفاظت محیط زیست پس از چند سال بالاخره توسط این سازمان در دی ماه سال 1400 منتشر شد. سیاهه تدوین ‎شده شامل هفت آلاینده اصلی مونواکسیدکربن، اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، ذرات معلق و ترکیبات آلی فرار در کلانشهرهای کشور (تهران، شیراز، اصفهان، کرج، اراک، تبریز، اهواز، قم و کرمانشاه) به تفکیک منابع مختلف است. با توجه به اهمیت تکمیل چرخه مدیریت کیفیت هوا، سازمان حفاظت محیط زیست درصدد برآمد که مهم‌ترین بخش مدیریت کیفیت هوا یعنی تولید آلودگی از منابع انسان‌ساز (سیاهه انتشار آلاینده‌ها) را با همکاری کنسرسیوم دانشگاه‌های برتر کشور به انجام برساند که بر همین اساس سیاهه انتشار کلانشهر تهران با همکاری دانشگاه تربیت مدرس به انجام رسید.
با این همه پس از بررسی این گزارش موارد زیادی مورد توجه قرار گرفت و تمامی این موارد، «ضعف اساسی این گزارش و گزارش‌های مشابه دیگر را» نمایان کرده است و چنین انتقادی را مطرح می‌کند: «چگونه با صرف هزینه بالا نتایجی به دست آمده است که می‌تواند با واقعیت فاصله زیادی داشته باشد.» نویسندگان این گزارش تاکید می‌کنند که طی حدود چهار سال مطالعه و پژوهش بر روی سیاهه انتشار کلانشهر تهران، انجام کار دقیق برای دست یافتن به مقادیر انتشار درست‌تر در اولویت اول قرار نداشته و صرفاً به محاسبه انتشار با ضرایب انتشار موجود بسنده شده است.
سومین سیاهه با یک علامت تعجب بزرگ
این گزارش در بخش روش استخراج سیاهه انتشار انتقاد دیگری را مطرح می‌کند و می‌کند: اگر گزارش منتشر شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست، اولین مطالعه کشور در زمینه سیاهه انتشار آلاینده می‌بود، می‌شد با دیده اغماض به آن نگاه کرد و آن را سرآغازی برای یک پیشرفت بزرگ در نظر گرفت. اما این گزارش، سومین گزارش سیاهه انتشار آلاینده‌های کلانشهر تهران است که همانند دو گزارش پیشین که توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران منتشر شد، در جلوی نتایج آن یک علامت سوال و یک علامت تعجب بزرگ وجود دارد و تاکنون صحت و سقم موارد ذکر شده در هیچکدام از این سیاهه‌های انتشار مورد بررسی قرار نگرفته است.
مرکز پژوهش‌ها این نکته را هم مهم شمرده که «وقتی در تمامی قسمت‌های یک پژوهش حساس و کاربردی از تخمین استفاده می‌کنیم نمی‌توان انتظار خروجی مناسب و نتایج دقیق داشت. استفاده از تخمین نیز در شرایطی می‌تواند راهگشا باشد که بین محدوده مورد مطالعه و تخمین‌ها تناسب نسبی رعایت شود و متناسب با محدوده مورد مطالعه تدقیق شود.»
همه نقص‌های نادیده
در بخش نواقص مطالعه سیاهه انتشار منتشرشده از سوی سازمان حفاظت محیط زیست، به برخی از این موارد اشاره شده است. از جمله یک نقص مهم؛ اینکه گزارش سیاهه انتشار منتشر شده بر مبنای سال 1396 است. اما از سال 1396 تا 1400 به‌دلیل استفاده از سوخت‌های با گوگرد بالا و همه‌گیری بیماری کووید-19 می‌توان تغییرات زیادی در الگوی مصرف شهروندان و صنایع در نظر گرفت که مستقیماً میزان انتشار آلاینده‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گزارش مرکز پژوهش‌ها می‌گوید با توجه به تغییر شرایط منابع تولید آلودگی در طول سال که به‌شدت بر کیفیت هوا تأثیرگذار است، وجود سامانه پویا برای سهم‌بندی ضروری است. به عنوان مثال نوع سوخت مصرفی نیروگاه‌ها در زمستان سال 1399 و 1400 به مازوت و گازوئیل تبدیل شد و سهم منابع ساکن در تولید آلودگی کاملاً تغییر کرد.
فهرست اشکالات سیاهه انتشار آلاینده‌ها بلندبالاست. مرکز پژوهش‌ها در بررسی خود برای کنترل صحت محاسبات، برای مقادیر ارائه شده در گزارش را مجدداً محاسبه کرده است. به‌عنوان نمونه مقادیر انتشار پالایشگاه تندگویان از روش دقیق‌تر محاسبه و نتایج متفاوتی بهدست آمد. در این بررسی مقادیر انتشار آلاینده SO2 پالایشگاه تندگویان مورد مقایسه قرار گرفته و نتایج محاسبات انجام شده دست کم 56/1 برابر مقادیر محاسبه شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست است.
از سوی دیگر مقادیر انتشار محاسبه شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست با مقادیر محاسبه شده قبلی توسط شرکت کنترل کیفیت هوا دارای نتایج نسبتاً یکسانی در سهم‌های درصدی است و «به‌نظر می‌رسد که کار جدی برای تصحیح نتایج تهران انجام نشده است». گزارش کارشناسی در ادامه اضافه می‌کند که «با توجه به حدود چهار سال کار بر روی سیاهه انتشار شرکت کنترل کیفیت هوا، انتظار می‌رفت که از روش‌های مناسب و علمی تر جهت محاسبه انتشارات منابع ساکن استفاده شده باشد».
دقت فدای سهولت
طبق این گزارش نقص‌ها در دو بخش نیروگاه و پالایشگاه تشریح شده است. در بخش اول گفته شده که برآورد میزان انتشار ناشی از سیستم‌های نیروگاهی به چند روش ممکن است: روش اندازه‌گیری مستقیم، سیستم اطلاعاتی CEMS، مطالعات آنالیز سوخت، روش بالانس جرم، دنبال کردن عناصر در طول احتراق، ضرایب انتشار. اما سازمان حفاظت محیط زیست در سیاهه خود، از میان این روش‌های، روش ضرایب انتشار به‌کار گرفته شده است. نویسندگان گزارش مرکز پژوهش‌ها می‌گویند در گزارش سازمان محیط زیست «هدف از انتخاب این روش حذف پیچیدگی‌های موجود در تخمین انتشار آلاینده ذکر شده! و عملاً دقت فدای سهولت انجام شده است».
در بخش پالایشگاه، گفته شده که با توجه به متن سیاهه انتشار موجود، دو روش برای تخمین انتشار آلاینده‌ها از پالایشگاه ذکر شده است که عبارتند از: استفاده از دستگاه‌های اندازه‌گیری برخط یا استفاده از روش ضرایب انتشار. «اما براساس آنچه در این گزارش ذکر شده اکثر مقادیر انتشار بر اساس ضرایب انتشار تخمین زده شده است.»
مشکل بزرگ دیگر اینجاست: «با توجه به حجم بالای تردد خودروها و همچنین حساسیت بالای پاسخ به این پرسش که آیا منابع متحرک بیشترین اثر را بر روی کیفیت هوای شهر تهران دارند و یا منابع ساکن؟ انتظار می‌رفت پس از حدود چهار سال مطالعه و پژوهش، محاسبات انتشار با دقت بالاتری انجام شده باشد.» با توجه به متن سیاهه انتشار سازمان حفاظت محیط زیست، در گزارش کارشناسی آمده است: ضرایب انتشار استفاده شده در این گزارش همان ضرایب انتشار پایه مدل IVE است که در گزارش شرکت کنترل کیفیت هوا استفاده شده است. همچنین بر اساس متن گزارش، اطلاعات ترافیکی برای ساعت اوج ترافیک صبحگاهی تنها برای یک روز کاری در آبان‌ماه سال 1396 در دسترس بوده است. در نتیجه ضرایب انتشار آلایندگی فقط برای این تاریخ با استفاده از مدل انتشاری IVE محاسبه شده و تغییر تعداد، نوع، سن و فرسودگی ناوگان طی این سال‌ها در نظر گرفته نشده است!
این گزارش همچنین اضافه می‌کند که در سیاهه برای تخمین انتشار سایشی برای لاستیک، ترمز و سطح جاده از ضرایب انتشارهای موجود استفاده شده است. این در حالی است که کیفیت لاستیک و کیفیت روکش خیابان‌ها و جاده‌ها مستقیماً بر انتشار این مقادیر مؤثر خواهد بود و تخمین سازمان محیط زیست به‌معنای تعمیم شرایط کیفی لاستیک، ترمز و سطح جاده کشورهای دیگر به ایران و تهران است. حال آنکه در شرایط واقعی اینطور نیست
نویسندگان گزارش در نهایت از «وجود نواقص و مسائل جدی» در این مطالعه که به دست کنسرسیوم دانشگاه‌های کشور و به سفارش سازمان حفاظت محیط زیست تهیه شده، انتقاد کرده و می‌گویند که با توجه به اهمیت مسئله سهم‌بندی منابع در مدیریت آلودگی هوا، لازم است مطالعات منشأیابی به روش تلفیقی (مدلسازی به روش مدل‌های پذیرنده در کنار سیاهه انتشار) و دوره‌ای انجام شود تا اطلاعات دقیقی از وضعیت منابع آلاینده شناسایی شود.