«در «تاریخ بیهقی» آمده، از اصفهان تا خوزستان جنگل بوده. الان می‌شود ادعا کرد باید هرچه زمین در این محدوده است را بدل به جنگل کنیم؟ حرف شما دربارۀ تالاب «خانمیرزا» هم به همین اندازه نادرست است.» این جمله را «علی حیدری گوجانی» معاون هـماهنگی امور عمرانی اسـتانداری چهارمحال‌وبختـیاری می‌گـوید. به‌گفـتۀ او کسانی که سن و سـال دارند، از پنـجاه سال پیش اینجـا تالابی نـدیده‌اند کـه حالا مانعی برای ساخـت مسـکن مـلی قلمداد شود. حیدری همچنین هرگونه خـطر فرونشست برای مـسکن‌سازی در این منـطقه را تکذیب می‌کـند. «ما آزمایش داده‌ایـم و عمق آب بیست متر است؛ درحالی‌که در مـناطقی که عمق آب چهار‌پنج متر باشـد، ساختمان می‌سازند.»

چه اصراری به ساخت مسکن در منطقه‌ای اسـت کـه مـحل مـناقشه با محیط‌زیست باشـد؟ جرواب حیـدری یـک کلمـه است؛ «زمین». در اطراف منطقۀ مورد ادعـا، زمین درجه یک کشاورزی است که نمـی‌توان آن را از بین برد. بنابراین برای رفـع این مشکل می‌توان روی این محـدوده دست گذاشت که خاک آن رس و مـستعد تولید گردوغبار اسـت. «با اعتباراتی کـه دولـت دارد، امکان احـیاء تـالاب نـیســت. در مـقـابـل اگـر ساخت‌وساز شود، با فضای سبز و آسفالت و ساختمان می‌توانیم ریزگردها را مهار کنیم.»

آب را رها کنید

مـحمد حـسن‌زاده فـعال اجـتماعـی و محیط‌زیستی در منطقه، تالاب را حتی بدون بودجه‌های دولتی قـابل احـیاء مـی‌داند. «بارهـا در جلسات به مسئولان گفته‌ام تنها چـهار مـاه سال کـشـاورزان از آب چـشمه‌ها اسـتفاده می‌کنـند و می‌توانند آب آن را در سایر فصـل‌ها برای احیاء تالاب اختصاص دهند. «اگـر تالاب احیاء شود، کشاورزان هم نفع می‌برند.»

به‌گفتۀ او با این رهاسازی آب هم مشکل تالاب و ریزگردها حل و هم سفره‌های آب زیرزمیـنی تـغذیه مـی‌شود. «آب‌بـندهای احـداث‌شـده توسط مـنابع طبیعی دیگر مـشکل مـاست. پیشنهاد ما این است یک سال آب آن‌ها را رها کنند و اگر نتیجۀ خوبی ندـاشت، در سـال‌های بعـد این کار انجام نشود.»

تالاب خانمیرزا وجود خارجی ندارد

خدایار باقری مدیرکل راه و شهرسازی چهارمحال‌وبختیاری، منکر وجود تالابی به اسم خانمیرزا در منطقه است. « تالابی به اسم خانمیرزا ثبت جهانی، ملی و استانی نشـده اسـت؛ ایـن را براسـاس سـوابق می‌گویم.»

به‌گفتۀ او گمانه‌زنی‌ها برای بارگذاری مسکن ملی انجام شده است؛ اما تا زمانی که سیر قانونی طی نشود، عملیات اجرایی هم آغاز نمی‌شود. این سیر قانونی دربارۀ وضعیت فرونشـست زمیـن در دشـت خانمیرزا وضعیت‌اش نسبت به سایر مناطق در ایران بدتر است،؛ چه پاسخی دارد؟ «فرونشست داریم چون برداشت آب زیرزمینی بالاست.»

در منطقه‌ای که برداشت آب زیرزمینی به‌واسطۀ کشاورزی بالاست، آیا بارگذاری مسـکن ملی که به افزایش برداشت منجر می‌شـود، روند صحیحی است؟ باقری به اقـدامات انجام‌شـده ارجـاع می‌دهـد: «ما گمانه زدیم و کار ژئوتکنیک و زمین‌شناسی انجام دادیم و این‌طور نیست که بدون تمهید کارمان را شروع کرده باشیم. ضمن آنکه اگر زمین مسکونی باشد، نرخ برداشت بیشتر نمی‌شود.»

او هـم مـشکل را مـشابه حیـدری کمبود «زمین» می‌داند. «اگر زمین دیگری باشد، خانمیرزا از اولویت خارج می‌شود.»

تالاب خانمیرزا می‌تواند احیاء شود

«سعـید یوسـف‌پور» مـدیرکـل اسـتان چهارمحال‌وبختیاری، در جلسات استانی تنهاست. او باید دور یک میز با مدیران استانی که قصد دارند مشکل مسکن مردم را حل کنند بر سر تالابی که چهل سال پیش خشک شده چانه بزند. او یک جمله را بارها و بارها تکرار کرده و می‌کند: «اگر زمینۀ احیاء وجود دارد، فرصت را برای احیاء تالاب خانمیرزا از دست ندهیم».

سال ۱۳۶۱ که کسانی که تالاب ۲ هزار و ۶۶۰ هکتاری را زهکش کردنـد، شاید در تصورشان هم نبود که چهار دهـه بعد به چنین مناقشه‌ای در منطقه دامـن می‌زنند. آن‌ها می‌خواستند کشاورزی را در منطقه توـسعه دهند که دادند؛ اما در کنار آن با خشـک‌شـدن تـالاب، سـطح آب‌های زیرزمینی پایـین رفـت و تـالاب منشأ گردوغبار در این محـدوده شد. ساخت مسکن ملی در این منطـقه با توجیه رفع همین بحـران است! «در این منطقه فرونشسـت ۹.۷ سانتی‌متری در سال داریم. منابع آب زیرزمینی دشت عملاً رو به تمام‌شـدن است. مسئولان قصد دارند در جایی مسـکن ملی بسازند، که در ردۀ ممـنوعۀ بـحرانی به لحاظ فرونشست است.»

پیشنهاد محیط‌زیست به‌گفتۀ یوسف‌پور این اسـت کـه محـدوده‌های بـاقی‌ماندۀ تالاب احیاء شود. «بخش عظیمـی‌ از تالاب از بین رفته و جزو زمین‌های زراعـی شده است. ما می‌توانیم با همین داشته‌ها و منابع موجود، خانمیرزا را احیاء کنیم؛ اقدامی‌ که به بهبود وضعیت هوا، کاهش گردوغبار، جلوگیری از فرونشست و افزایش ایستایی سفرۀ آب زیرزمینی کمک می‌کند.»

قانون «حفاظت و بهسازی محیط‌زیست» در سال ۱۳۵۳ تصویب و در سال ۱۳۷۱ بازنگری شد. در مادۀ ۱۶ این قانون، مسئولیت مدیریت تالاب‌های کشور به‌عهدۀ سازمان حفاظت محیط‌زیست گذاشته شده است: «کلیۀ عرصه و اعیان املاک متعلق به دولت، واقع در محدودۀ مناطق مذکور در بند الف مادۀ ۳، همچنین کلیۀ تالاب‌های متعلق به دولت در اختیار سازمان قرار خواهد داشت و سازمان در بهره‌برداری از تالاب‌ها و املاک مذکور، قائم‌مقام قانونی مؤسسات یا سازمان‌های مربوط می‌باشد، ولی حق واگـذاری عین آن‌ها را ندارد.» ارجاع سـعید یوسـف‌پور در جلسات، به همین قانون اسـت. «در جلسات مسئولان استانی اعلام می‌کـنند که تالابی به اسم خانمیرزا نداریم. اما براساس نظرخواهی معاون حقوق رئیس‌جمهوری، اراضی تالابی حتی اگر خشک شده و کارکرد اکوسیستمی‌ نداشـته باشـند، باز هـم تالاب هستند و سـازمان حفـاظت محـیط‌زیست مکلف به حـفاظت و ایجـاد بسـتر برای احـیاء آن است.»

نامه‌ای که یوسف‌پور به آن ارجاع می‌دهد، به تاریخ هفتم مرداد ۱۴۰۰ برمی‌گردد. در این نامه به مادۀ ۱۶ استناد شده است‌؛ به‌علاوه در این نامه آمده است: «احیاء تالاب و بازگرداندن این منبع طبیعی به تالاب، در زمرۀ وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست است و این معنی را نه‌تنها می‌توان از عنوان قانون حفاظت،‌ احیاء و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب ۱۳۹۶ به دست آورد، بلکه مواد قانونی مندرج در قانون یاد شده و آیین‌نامۀ آن در سال ۱۳۹۷ نیز حکایت از تثبیت همین وظیفۀ قانونی برای سازمان یاد شده دارد.» همچنین براساس این نامه، «اهمیت حراست و نگهداری از تالاب‌ها متکی به دو قانون دیگر نیز هست؛ نخستین آن بند ب مادۀ ۳۸ قانون برنامۀ پنج‌سالۀ ششم توسعه مصوب سال ۱۳۹۵ است که برنامه عمل است  و اسناد مالکیت آن نیز باید به نام دولت جمهوری اسلامی‌ ایران با نمایندگی سازمان محیط‌زیست صادر شود.»

به‌گفتۀ مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان چهارمحال‌وبختیاری، دفتر تالاب‌ها و ستاد ملی گردوغبار برای مطالعات احیاء تالاب اعلام آمادگی کرده‌اند. «تا زمانی که مطالعات انجام نشده، نمی‌توانیم بگوییم که این اراضی قابل استفاده نیست و بایستی برای ساخت مسکن ملی تغییر کاربری داده شود.»

با وجود این قوانین، همچنان تقاضا از سوی نهادهای استانی برای واگذاری این اراضی وجود دارد. «سازمان حفاظت محیط‌زیست، مخالفت خود را با تغییر کاربری اعلام کرده اسـت؛ امـا در آخـرین کـارگروه زیربـنایی استان‌، نمایندگان سایر سازمان‌ها و نهادهای دیگر گفته‌اند که ما کارهای‌مان را انجام داده‌ایم و بر همان مواضع قبلی پافشاری می‌کنند.»

آیا واقعاً راهی برای احیاء تالابی که چهل سال پیـش خـشک شـده وجود دارد؟ پاسخ یوسف‌پور روشن است؛ «بله». او هم مانند حسن‌زاده به چـشمه‌های آب حاشیۀ تالاب اشاره می‌کند. «ایـن چشمه‌ها در زمستان و بخشی از پاییـز بـرای کشاورزی استفاده نمی‌شوند. اگر آب آن‌ها به تالاب منتقل شود، هم تغذیۀ سفره‌های آب زیرزمینی را داریم، هم کانون مولد گردوغبار را مدیریت کرد‌ه و هم ضریب شوری بالای آب زیرزمینی در منطقه را کاهش داده‌ایم.»