نتایج یک پژوهش در استرالیا نشان می‌دهد نیمی از زبان‌های جهان در معرض نابودی قرار دارند و 1500 زبان ممکن است تا پایان قرن میلادی جاری از میان بروند. نویسندگان این پژوهش می‌گویند اگر اقدامی نشود، سرعت نابودی زبان‌ها در چهار دهۀ آینده سه برابر می‌شود و هرماه دست‌کم یک زبان از بین می‌رود. در جمع‌بندی نتایج این پژوهش به علت‌های ازمیان‌رفتن زبان‌ها نیز اشاره شده است که گسترش شبکه‌های ارتباطی جاده‌ای یکی از آن‌ها عنوان می‌شود.

«لیندل برامهام» یکی از افراد حاضر در گروه پژوهشی استرالیایی که دربارۀ نابودی زبان تحقیق می‌کردند، معتقد است «هر زبانی که نابود می‌شود یا -آن‌گونه که دربارۀ زبان‌هایی که به آن‌ها تکلم نمی‌شود، گفته می‌شود- به خواب می‌رود، بخشی از فرهنگ انسانی از دست می‌رود؛ زیرا هر زبانی به شیوۀ خود درخشان است.» شاید همین ازدست‌رفتن بخشی از فرهنگ انسانی باشد که «یونسکو» را بر آن داشته تا دربارۀ زبان‌های در معرض خطر نابودی و انقراض فهرستی تهیه و اهمیت آن‌ها را یادآوری کند؛ آنچه «طاهره رضایی» مسئول ثبت ادارۀ میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان را به تشکیل یک پرونده برای ثبت ملی یکی از زبان‌های این فهرست یعنی «کُرُشی» تشویق کرد تا حداقل در کنار زبان‌های «سمنانی» (سِمَنی زِفون)، «سنگری»، «سرخه‌ای» (سورچی زِفون) و «لکی» در فهرست میراث ناملموس وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قرار گیرد.

گویشوران این زبان در استان فارس، هرمزگان و بوشهر زندگی می‌کنند، اما تعداد آبادی‌هایی که زبانشان «کُرُشی» است در هرمزگان بیشتر است

جغرافیای زبان «کُرُشی»
«کُرُشی» جزو زبان‌های شمال‌غرب ایران محسوب می‌شود که زیرمجموعۀ زبان «بلوچی» است. «نظام عمادی»، استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، در مقالۀ «واج‌شناسی گویش کُرُشی» که سال 1397 در فصلنامۀ «ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین» منتشر شده است، آورده: «کُرُشی به شاخۀ غربی-شمالی زبان‌های ایرانی نو تعلق دارد. کُرُش نام قومی است که بیشتر در استان‌های فارس و هرمزگان پراکنده‌اند. افزون‌براین، کُرُش نام تیره‌ای از طایفه کشکولی بزرگ است که در سده‌های پیشین به ایل قشقایی پیوسته. با این حال، زبانشان ترکی نیست، بلکه گویشی از زبان بلوچی است.»
«کُرُشی» به‌علت همسایگی با زبان فارسی بسیاری از ویژگی‌های این زبان را به خود گرفته‌است. مردمان «کُرُشی» خود را «دارغه» و بازماندۀ داروغه‌های دوران صفویان می‌دانند.
گویشوران «کُرُشی»
برخلاف آنچه دربارۀ گویشوران زبان «مانداییک» در گزارش «مانداییک، زبان رو به فراموشی» (که هفتم اردیبهشت 1402 در همین صفحه منتشر شد) گفته شد که گویشورانی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ نفر دارد، اوضاع در میان «کُرُشی»ها بهتر است.
آن‌طور که مسئول ثبت ادارۀ میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان به «پیام ما» می‌گوید، گویشوران این زبان در استان فارس، هرمزگان و بوشهر زندگی می‌کنند، اما تعداد آبادی‌هایی که زبان‌شان «کُرُشی» است در هرمزگان بیشتر است.

یک زبان‌شناس: زبان را نمی‌توان مثل بنا مرمت و حفظ کرد، بلکه باید با اطلاع‌رسانی گویشوران را برای حفظ و استفاده از آن تشویق کرد

به گفتۀ طاهره رضایی گویشوران این زبان در روستاهای «جلابی»، «کهورکلاغی»، «لردو»، «محمودکلاهی»، «شاهبازان»، «خرگی»، «دلبودنی»، «ذرتی»، «کدوکار»، «گاومرده»، «گزریز» (کهنه ‌شهر)، «کناران»، «حسین ‌آباد»، «پشتکوه»، «دهنو پایین»، «باریز»، «توج»، «ریگو»، «سرچیل»، «طاهری»، «نوبست»، «کولغان» در شهرستان بندرعباس و محلۀ «کُرُشی»ها در شهر بندرعباس و «کلاهی»، «مازغ ‌بالا»، «مازغ پایین»، «تم‌بلوچان»، «کولغ‌کاشی»، «بندزرک»، «کشقلمان بالا»، «کشقلمان پایین»، «گرازوئیه»، «دماغ ریگ»، «کهنه‌شهر» (گزریز فعلی)، «طالوار»، «گبرانی»، «میسکنک»، «سرمست»، «کولغ کلم» و «کرگان» در شهرستان میناب زندگی می‌کنند که جمعیتشان حدود 30 هزار نفر می‌شود.
این زبان‌شناس البته تأکید می‌کند این گویشوران تحت‌تأثیر زبان رسمی یعنی فارسی معیار و همچنین گویش بندری، کمتر در محیط خارج از خانه به این زبان صحبت می‌کنند.
شاخص‌های یونسکو برای انقراض زبانی
«یونسکو» دهۀ 2022 تا 2032 را به‌عنوان دهۀ زبان‌های بومی در نظر گرفته است تا توجه‌ها به‌سمت زبان‌های در معرض خطر انقراض جلب شود. باوجوداین، پروژۀ ثبت ملی زبان «کُرُشی» برای حفاظت از آن سال 1388 و زمانی‌که رضایی سرگرم مطالعۀ اطلس زبان‌های در معرض خطر بود، شکل گرفت.
مسئول ثبت ادارۀ میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هرمزگان دراین‌باره توضیح می‌دهد: «در اطلس زبان‌های در معرض خطر زبان کُرُشی با رنگ قرمز در معرض بحران توصیف شده بود. به‌همین دلیل و باتوجه‌به اینکه بیشترین گویشوران این زبان در هرمزگان زندگی می‌کردند، سال 1388 پرونده را تهیه کردم که البته سال 1395 به ثبت ملی رسید.»
به گفتۀ او یونسکو باتوجه‌به برخی شاخص‌ها چون انتقال بین‌نسلی، نسبت تعداد گویشوران به کل جمعیت زبانی، حوزه‌ها و کارکردها، انتقال بین‌نسلی، جمعیت گویشوران، کنش و واکنش با رسانه‌های نو، مواد زبانی موجود در زمینۀ آموزش زبان، وجهۀ زبان و برآورد، نگرش‌ها و سیاست‌های دولتی، نگرش بومی‌زبانان به زبان بومی و قابلیت مستندسازی تعیین می‌کند که یک زبان در معرض خطر هست یا نه.
هرچند زبان «کُرُشی» در معرض خطر ذکر شده، اما باوجود ثبت ملی هیچ اقدام خاصی برای حفظ این زبان صورت نگرفته است. باوجوداین، رضایی معتقد است زبان را نمی‌توان مثل بنا مرمت و حفظ کرد، بلکه باید با اطلاع‌رسانی گویشوران را برای حفظ و استفاده از آن تشویق کرد.
به اعتقاد او، باید آموزش‌ها طوری باشد که خانواده‌ها خودشان این زبان را به‌عنوان زبان مادری به نسل بعد آموزش دهند و بدانند یک کودک چندزبانه توانایی بیشتری خواهد داشت.
او البته توضیح می‌دهد که یک کتاب دربارۀ این زبان از سوی «دانشگاه اوپسالا»، یک کتاب نوشتۀ نظام عمادی در ایران، یک مقالۀ نوشته «عبدالله سلامی» در شمارۀ سوم جلد اول «گویش‌شناسی»، دفتر سوم «گنجینۀ گویش‌شناسی فارس» نوشتۀ «عبدالله سلامی» چاپ سال 1385 و یک مقاله از خودش که در همایش خلیج‌فارس ارائه شده بود، مکتوبات مربوط به این زبان هستند.
«کُرُشی»های فارس
آمارها نشان می‌دهد 200 خانوار هم در شهرستان کازرون استان فارس و افرادی به‌صورت پراکنده در بوشهر به این زبان صحبت می‌کنند.
«کُرُشی» در استان فارس و میان ساربانان رایج است، متکلمان این زبان در استان فارس در سال ۱۹۹۲ حدود ۱۶۰ تا ۲۰۰ نفر اعلام شده‌اند که البته باتوجه‌به آمارهای جدید گویا تعدادشان به 200 خانوار می‌رسد.
در استان فارس آن‌ها را «دارغه» می‌نامند. دارغه شکل تغییریافته داروغه به‌معنی پاسبان و نگهبان است و به‌علت اینکه این شاهزادگان بی نام و نشان سال‌های متمادی در مشاغل نظامی و انتظامی مشغول خدمت بوده‌اند، این به آن‌ها داده شده است. همچنین در گذشته «دارغه» به‌معنای نگهبان شتر یا همان شتربان (ساربان) به‌کار می‌رفت. هنوز هم شترداری و کشاورزی و دامداری جزو مشاغل آنان محسوب می‌شود.
غیر از تعدادی از آن‌ها که کوچنده‌اند، بقیه در مناطقی چون «بالاده» کازرون، «کروش‌آباد» منطقه «دژگاه» فراشبند و «دادین» و «جدول ترکی» و «شور عبدل‌خانی» در سمت جنوب و شمال بالاده و نقاطی در طول فیروزآباد تا «خنج»، «فداغ»، «محمدزینا» و «بیرم لارستان»، برخی قسمت‌های بخش «علامرودشت» لامرد و «چاه‌سرخ» مرودشت و «احمدآباد» شیراز پراکنده‌اند.