بررسی‌ها نشان می‌دهد از ۳۲۵ محوطه و اثر تاریخی شناسایی‌شده در غزه بیش از ۲۰۰ محوطهٔ باستانی از سوی اسرائیل تخریب شده است؛ از جمله کلیسای بیزانسی در «جابالیا»، کلیسای ارتودکس یونانی «سنت پورفیریوس»، قبرستان بیزانسی «بلاخیا»، مسجد جامع «عمری» و… نه‌تنها این آثار تاریخی که موزه‌ها و کتابخانه‌های غزه هم آسیب دیده‌ و اسناد و آثار ارزشمند موجود در آنها از بین رفته است. تخریبی که علاوه‌بر حذف بخشی از تاریخی کشف‌نشدهٔ غزه، جنبه‌های مهم تاریخ و فرهنگ غزه را هم از بین می‌برد که تأثیری ماندگار بر نسل‌های آیندهٔ این منطقه هم خواهد داشت.

 

تا پایان این کتاب شاید تاریخ غزه تخریب شد

در بخشی از مقالهٔ منتشر شده در «Qantara» با عنوان «میراث غنی تاریخی غزه در خطر است؛ فراموش شده یا نابود شده»‌ هم آمده «جنگ بین اسرائیل و حماس در نوار غزه و رنج مردم ساکن در این منطقه مورد توجه جهانیان است، اما تعداد کمی می‌دانند که این نقطهٔ کوچک زمین دارای مکان‌های تاریخی فراوان است. نوار غزه از زمان‌های بسیار قدیم مرکز مهم فرهنگ بشری بوده اما جنگ‌ و آشفتگی سیاسی موجب شده است دربارهٔ میراث این منطقه تحقیق یا مستندسازی کمتری صورت گرفته باشد.»

نویسندهٔ این مقاله به کتابی اشاره می‌کند که توسط «ولفگانگ زویکل»، باستان‌شناس آلمانی در حال تدوین است، اما حتی مطمئن است تا زمان انتشار کتابش در تابستان 2024، مکان‌های تاریخی این منطقه باقی نمانند. او در مصاحبه‌ای گفته است که «وضعیت مناطق باستانی غزه من را به گریه می‌اندازد چون در مواجهه با مرگ و رنج مردم غیرنظامی این منطقه، میراث تاریخی مورد توجه نیست.»

 

در بخش دیگری از این مقاله آمده است که «شواهد تاریخی نشان می‌دهد غزه یکی از پنج منطقه‌ای بوده است که قلمرو فلسطینیان را تشکیل می‌داده و در منطقهٔ تل‌الاجول سکونت به عصر برنز برمی‌گردد. غزه همچنین پیش از تقویم مسیح مهم‌ترین بندر در شرق مدیترانه هم بوده است. در 1997 میلادی هم بقایای یک صومعهٔ مسیحی اولیه در اطراف مقبرهٔ سنت هیلاریون غزه کشف شده و فلسطینی‌ها امیدوار بودند آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کنند.»

نویسندهٔ این مقاله همچنین به صفر بودن اقدامات حفاری در غزه اشاره می‌کند و این که «در سال‌های حکومت حماس، تعداد کمی از محققان خارجی موفق به دسترسی به این منطقه شدند. از جمله این افراد رنه التر فرانسوی بود که روی یک گورستان مربوط به دورهٔ روم کار می‌کرد و حتی با شروع جنگ اخیر هفته‌ها در غزه گیر افتاده بود.» التر در بازگشت به کشور در تلویزیون فرانسه گفت «ما نگران میراث باستانی هستیم که در حال حاضر بسیاری از آنها به‌دلیل بمباران‌های اسرائیل نابود شده‌اند.»  

 

غزه اولین کشور نیست

بررسی‌ها نشان می‌دهد پیش از غزه هم چند کشور میراث تاریخی خود را به‌دلیل جنگ از دست داده یا با تخریب قابل‌توجه در این مناطق مواجه بوده‌اند؛ از شهر باستانی «پالمیرا» و آثار تاریخی «حلب» در جریان جنگ سوریه گرفته تا مکان‌های تاریخی «بابل» و «نینوا» و موزهٔ ملی عراق در تهاجم سال 2003 به این کشور. همچنین تخریب بوداهای «بامیان» در افغانستان توسط طالبان در 2001 یا از بین رفتن شهر باستانی «لپتیس مگنا» و میراث جهانی یونسکو «سابراتا» در لیبی به دلیل جنگ داخلی. در یمن هم به‌دلیل درگیری‌های مدام، مکان‌های تاریخی تخریب شد. البته که موارد بیشتری در جهان وجود دارد که به دلیل جنگ یا درگیری‌های داخلی کشورها آسیب دیده یا از بین رفته است. مطالعات نشان می‌دهد میراث تاریخی غزه از نظر تاریخ و قدمت بسیار مهم و دارای تاریخ غنی و متنوعی است که به هزاران سال قبل برمی‌گردد. شواهدی هم از سکونت انسان‌های دوران باستان در این منطقه وجود دارد. اهمیت تاریخی غزه همچنین به موقعیت استراتژیک آن گره خورده که به‌عنوان چهارراه آفریقا، آسیا و اروپا مطرح است و آن را به مرکزی برای تبادلات تجاری و فرهنگی در طول اعصار تبدیل کرده است.

 

کدام آثار تاریخی غزه از بین رفت؟

سال‌هاست به‌دلیل درگیری‌های مستمر در غزه، حفظ این میراث با چالش‌های مهمی مواجه است و آسیب و تخریب‌های متعددی را مکان‌ها و آثار تاریخی این منطقه وارد کرده. چند اثر تاریخی و معماری در غزه پیش از جنگ اخیر حماس و اسرائیل تحت تأثیر این درگیری‌ها بوده و به‌طور کامل یا جزئی از بین رفته‌اند. از جمله مسجد بزرگ غزه که قدمت آن به قرن هفتم می‌رسد، بارها آسیب دیده و بازسازی شده است. با این حال به‌دلیل درگیری‌های مختلف، میزان تخریب در آن  شدید بوده است. بندر باستانی «آنتدون» (Anthedon) که قدمت آن به دوره‌های «هلنیستی» و «رومی» برمی‌گردد و علاوه‌بر توسعهٔ شهرنشینی به‌دلیل فعالیت‌های نظامی بخش‌هایی از محوطهٔ باستان‌شناسی به‌طور کامل از بین رفته است. کلیسای «سنت پورفیریوس» متعلق به دوران بیزانس است و گفته می‌شود که یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای منطقه به‌شمار می‌رود. این کلیسا هم در طول سال‌های گذشته دچار آسیب و غارت شده‌اند و در درگیری اخیر هم آسیب‌های بیشتری متوجه آن بوده است. معماری دوران «ممالیک» هم یکی از مهم‌ترین میراث به‌جا مانده در غزه است که علاوه‌بر توسعهٔ شهری به‌دلیل درگیری‌ها نظامی تخریب بیشتری داشته‌اند. به‌جز اینها، مکان‌های باستان‌شناسی مختلف هم درغزه به‌دلیل درگیری‌ها آسیب دیده و تخریب شده‌اند و در جنگ اخیر هم این آسیب‌ها چهرهٔ آنها را مخدوش‌تر کرده است.

 

خسارت‌های جدید

چند روز پیش شبکهٔ «تی‌آرتی وُرلد» به نقل از مقامات محلی دربارهٔ آسیب‌های وارد شده به میراث تاریخی غزه نوشته بود «کلیسای بیزانسی در جابالیا، کلیسای ارتودکس یونانی سنت پورفیریوس، زیارتگاه الخدیر، قبرستان بیزانسی بلاخیا، مسجد سیدالهاشم و مسجد جامع عمری، از جمله مکان‌ها و عبادتگاه‌های باارزرش تاریخی هستند که از سوی رژیم اسرائیل به‌شدت آسیب دیده یا ویران شده‌اند. این مکان‌های باستانی و باستان‌شناسی تخریب‌شده هم به دوران فنیقی و رومی برمی‌گردد و برخی دیگر هم بین ۸۰۰ تا ۱۴۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند، برخی دیگر ۴۰۰ سال پیش ساخته شده‌اند.»

 

وب‌سایت «theartnewspaper» هم چند روز پیش در این باره اعلام کرد: «یک کلیسای بیزانسی و یک مسجد قرن هفتمی در غزه به‌طور کامل از بین رفته و بسیاری از مکان‌های دیدنی فرهنگی هم تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند. محلهٔ شجاعیه به‌شدت آسیب دیده و مسجد ابن‌عثمان که قدمت آن به قرن پانزدهم برمی‌گردد و عنوان می‌شود که محل دفن جد بزرگوار حضرت محمد (ص) است، مورد اصابت موشک قرار گرفته است.»‌

سایت خبری «Haaretz» هم اعلام کرده است اطلاعاتی که دربارهٔ آثار باستانی و دارایی‌های فرهنگی غزه در اختیار دارد، محدود و پراکنده و بررسی جزئیات دربارهٔ این تخربی‌ها دشوار است: «حتی اسرائیلی‌هایی هم که به این موضوع می‌پردازند در شرایط جنگی نمی‌توانند اعلام کنند که چه اتفاقی افتاده است.»

وزارت گردشگری و آثار باستانی فلسطین اعلام کرده است «گورستان رومی دو هزارساله که سال گذشته در شمال غزه کشف شد، حاوی ده‌ها گور باستانی و دو تابوت تاریخی بوده و به‌دلیل بمباران به‌طور کامل ویران شده است. چند موزهٔ غزه نیز تخریب شده یا آسیب دیده است. موزهٔ رفح، واقع در جنوب غزه هم در دو ویدئویی که در صفحهٔ فیس‌بوک خود منتشر کرده، نشان می‌دهد ساختمان این موزه هم تا حدی فرو ریخته است.»

مقامات فلسطینی اعلام کرده‌اند گزارش‌هایی مبنی بر خسارات قابل‌توجه به موزهٔ فرهنگی «القراره» و موزهٔ «دیر البلاح» دریافت کرده‌اند.

 

امیدی به حیات دوباره هست؟

غزه اما با وجود تمام ارزش تاریخی و میراث ارزشمندی که در خود جای داده، به‌دلیل بی‌ثباتی سیاسی مداوم، درگیری‌ها همچنین محدودیت‌های رفت‌وآمد در داخل و خارج از منطقه، حتی قبل از جنگ حماس و اسرائیل هم درآمد گردشگری چندانی نداشت. مسائلی که به شکل بالقوه گردشگران را از سفر به این منطقه منصرف می‌کرده و درآمدزایی چندانی در این حوزه برای مردم غزه نداشته تا صنعت گردشگری‌اش به‌طور قابل توجهی در مقایسه با سایر مقاصد گردشگری در منطقه محدود باشد. حالا با از دست رفتن بخشی از این میراث ارزشمند، امید به بهبود گردشگری در این منطقه تا حدودی سخت خواهد بود اما ناممکن نیست. البته وزارت گردشگری و آثار باستانی فلسطین اعلام کرده که در حال جمع‌آوری اطلاعات است و در شرایط فعلی و جنگی که همچنان ادامه دارد، قادر به ارزیابی کامل نیست.

«جهاد یاسین»، مدیر موزه‌ها و کاوش‌های این وزارتخانه گفته است «ما نمی‌توانیم از کارمندان شاغل در غزه بخواهیم در این مدت مکان‌ها را بررسی کنند.»

 

اما تجربه‌های مشابه دیگری در گذشته وجود دارد که موجب شده است برخی از آثار تاریخی آسیب‌دیده از جنگ دوباره مرمت و بازسازی شوند، هر چند که فرآیندی پیچیده و چالش‌برانگیز است که اغلب به منابع، تخصص و همکاری بین‌المللی قابل‌توجهی نیاز دارد. نمونه‌های موفقی در این باره وجود دارد، از جمله مرمت بناهای تاریخی در اروپا پس از جنگ جهانی دوم، شامل کلیسای جامع کلن در آلمان و شهر ورشو در لهستان که به‌دلیل جنگ با آسیب شدید روبه‌رو شدند، اما بازسازی گسترده‌ای در آنها انجام شد. همچنین سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در این باره نقش مهمی را ایفا می‌کند و برای حفاظت و احیای میراث فرهنگی آسیب‌دیده از جنگ در کشورهایی مانند عراق، سوریه و افغانستان مشارکت داشته است. دربارهٔ غزه هم همین حالا سازمان‌های فرهنگی بین‌المللی نگاه جدی به آسیب‌های وارد شده به میراث تاریخی آن دارند. دفتر دادستان دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) در حال بررسی وضعیت سرزمین فلسطین است و در این باره نوشته «حمله به میراث تاریخی و فرهنگی ممکن است نه‌تنها قوانین بشردوستانهٔ بین‌المللی، بلکه حقوق بشر را نیز نقض کند.»

 

البته به تأکید مدیر موزه‌ها و کاوش‌های این وزارتخانه برای آغاز عملیات احیا «نیاز است که این جنگ را متوقف کنیم، سپس می‌توانیم با کمک جامعهٔ بین‌المللی راهی برای عبور از این مسائل پیدا کنیم. راه‌های زیادی برای حل مشکلاتی که در غزه رخ داده وجود دارد. حداقل، طبق قوانین بین‌المللی، ما باید این میراث فرهنگی را حفظ کنیم، زیرا فقط میراث فرهنگی فلسطین نیست. این میراث جهانی است.»

غزه به‌عنوان یک منبع فرهنگی-تاریخی ناشناخته مطرح است چون هنوز بسیاری از میراث موجود در آن کاوش نشده‌ است. در این باره چندی پیش «ایزبر سابرین»، باستان‌شناس سوری و رئیس میراث صلح گفته بود «غزه یک منطقهٔ کوچک است اما با میراث زیاد.» حال بمباران این منطقه و از دست رفتن میراث تاریخی آن می‌تواند بقایای تاریخی که تاکنون کشف نشده را برای همیشه از بین ببرد و ناشناخته باقی بگذارد، چون گلوله‌ها و موشک‌های جنگی هر چیزی که در آسمان و زمین است را نابود خواهد کرد.