مرداد سال گذشته (۱۴۰۱) بود که «علی بیت‌اللهی»، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «پیام ‌ما» از امضای تفاهم‌نامه‌ای میان این وزارتخانه با پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با هدف محافظت از آثار فرهنگی و تاریخی در مقابل فرونشست خبر داد؛ این تفاهم‌نامه امضا شد تا آثار تاریخی در معرض خطر براساس خطر فرونشست و ارزش بناها اولویت‌بندی و حفظ شوند.
او همچنین به مطالعات و بررسی‌هایی در سه محوطهٔ «تخت‌جمشید»، «نقش‌رستم» و مجموعه‌آثار تاریخی اصفهان هم اشاره کرده و گفته بود «انتظاری که کارشناسان و فعالان حوزهٔ میراث‌فرهنگی از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دارند، این است که حساسیت بیشتری برای صیانت از آثار تاریخی و سابقهٔ فرهنگی کشور در مقابل فرونشست داشته باشد و اعتباری برای این کار اختصاص دهد، چون همهٔ این‌ کارها بدون اعتبار در حد حرف باقی می‌ماند.»
بیت‌اللهی حالا در گفت‌وگوی تازه با «پیام ‌ما» دربارهٔ دلایل اجرانشدن این تفاهم‌نامه که حداقل می‌توانست منجر به کاهش آثار تخریبی فرونشست‌ها در بناهای تاریخی به‌ویژه «نقش‌رستم» شود، توضیح می‌دهد: «در این باره جلسه‌ و حتی کارگاه آموزشی برای همکاران در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برگزار شد. ما همان زمان پیشنهاد دادیم محدودهٔ تخت‌جمشید و نقش‌رستم با هدف کاهش خطر فرونشست زمین در سایت‌های میراث‌فرهنگی که ثبت جهانی هم شده‌اند، به‌عنوان طرح‌های پایلوت در نظر گرفته شوند؛ اما به‌دلیل اینکه اعتباری از سوی وزارتخانه برای این کار در نظر گرفته نشد، عملاً کاری صورت نگرفت.»

مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی: دربارهٔ تخریب فرونشست‌ها در بناهای تاریخی به‌ویژه «نقش‌رستم» جلسه‌ و حتی کارگاه آموزشی برای وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برگزار شد. پیشنهاد دادیم محدودهٔ تخت‌جمشید و نقش‌رستم با هدف کاهش خطر فرونشست در سایت‌های میراث فرهنگی که ثبت جهانی هم شده‌اند به‌عنوان طرح‌های پایلوت در نظر گرفته شوند، اما به‌دلیل اینکه اعتباری از سوی وزارتخانه برای این کار در نظر گرفته نشد، عملاً کاری صورت نگرفت

او به تحقق پیش‌بینی‌ها دربارهٔ «نقش‌رستم» با وجود هشدارها اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «همان‌طور که امروز شاهدیم، نقش‌رستم با شکاف‌های فرونشستی عدیده‌ای مواجه شده و در خود تخت‌جمشید هم این شکاف‌ها به وجود آمده است. این مسئله هشدار بزرگی است برای جدیت در نگهداری این آثار در مقابل فرونشست زمین. وضعیتی را که اکنون شاهد هستیم، دو-سه سال پیش با عکس و مستند اعلام کردیم. آن زمان دو بازدید میدانی از این مناطق داشتیم و به میراث‌فرهنگی اعلام کردیم وضعیت چگونه خواهد شد. در کارگاه آموزشی هم دربارهٔ همین وضعیت صحبت و اعلام کردیم باید اقداماتی برای کاهش خطرات انجام شود. در این باره با اقدامات فنی و مهندسی می‌توانیم خطر ناگهانی و خسارت‌ها به این بناها را کاهش دهیم، اما مشکل اینجاست که تاکنون اقدام خاصی صورت نگرفت.»
چه کسی مقصر است؟‌
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در پاسخ به این سؤال که مقصر اجرا نشدن این تفاهم‌نامه کیست و آیا وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی عزم جدی برای حفظ آثار تاریخی ندارد، بیان می‌کند: «نوع واکنش‌ها و پاسخ‌ها نشان می‌دهد این موضوع از سوی وزارتخانه جدی تلقی می‌شود، اما اگر جدیت را به‌معنای یک اقدام عملی بدانیم، تاکنون اقدام خاصی صورت نگرفته. شاید وزارتخانه از نظر اعتبار یا تصمیم‌گیری‌هایی که باید داشته باشند، دچار مشکلاتی است، زیرا مسئولان وزارتخانه به‌خوبی آگاهند که آثار تاریخی در فارس، اصفهان، گلستان و یزد در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.»
او به یک نکتهٔ مهم در صورت تشدید این آسیب‌ها اشاره می‌کند و توضیح می‌کند: «حساسیت مسئله اینجاست که اگر این ساختمان و بناها آسیب ببینند، در شرایط بازسازی و نوسازی نیستند. ارزش آنها حفظ همین وضعیت فعلی است و اینکه به همین شکل باقی بمانند. اگر دستخوش تغییراتی شوند یا با روش‌های امروزی اقدامی درباره‌شان صورت بگیرد، ارزش و قدمت، زیبایی و محتوای تاریخی خود را از دست خواهند داد.»‌
بیت‌اللهی دربارهٔ اینکه برخی فقط توقف استفاده از آب‌های زیرزمینی را ضروری می‌دانند و آیا در این باره وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تنها نمانده است؟ عنوان می‌کند: «این‌طور نیست که فقط یک راه داشته باشیم. هرچند راهکار درست برای کاهش یا توقف فرونشست زمین کم کردن افت سطح آب‌های زیرزمینی است، اما موضوع فقط این نیست و نباید از سایر کارها غافل شویم. دربارهٔ همین شکاف‌های فرونشستی با وجودی که راه‌حل اصلی (مدیریت آب‌های زیرزمینی) باید وجود داشته باشد، اما باید اقداماتی برای جلوگیری از فروریزش و فروچاله‌هایی که پای نقش‌رستم و تخت‌جمشید ایجاد می‌شود هم صورت بگیرد. می‌توان تمهیدات مهندسی انجام داد تا این حادثه رخ ندهد.»

یک باستان‌شناس: حفظ آثار تاریخی از بحران فرونشست‌ها از این زاویه اهمیت دارد که دیگر تولید نمی‌شوند و فلسفهٔ وجودی آنها در حال حاضر قابل تکرار نیست و به همین دلیل باید آنها را با چنگ و دندان نگهداری کنیم چون تنها راه شناخت انسان آینده از انسان گذشته همین آثاری هستند که از حدود ۱۰ هزار سال پیش از عمر میلیونی انسان باقی مانده‌اند و این وظیفهٔ ماست که آنها را برای آینده حفظ کنیم

این مسئول چنین اقدامی را به اصطلاح کنترل آثار فرونشست عنوان می‌کند و می‌گوید: «فرونشست یک بحث است و آثار زیان‌بار و شکاف‌هایش بر محوطه و خود ابنیهٔ تاریخی بحث دیگر. برای سایت یا زمین‌های اطراف آن می‌توان ضوابط و دستورالعمل‌هایی را تدوین کرد که به‌صورت الزامی از سوی دولت ابلاغ شود. از جمله اینکه در فاصلهٔ ۵ کیلومتری اطراف سایت‌های تاریخی کف‌شکنی، حفر چاه و استحصال ممنوع شود.»
او ادامه می‌دهد: «مدیریت کشاورزی‌های پرآب یا حفر چاه‌های جذبی با هدف تغذیه مصنوعی آبخوان و موارد مختلف دیگر هم باید در این دستورالعمل‌ها دیده شوند. این کارها باید امسال و سال‌های آینده به‌تدریج و به‌صورت برنامه‌ای انجام شوند. چنین اقداماتی در تمام دنیا عملیاتی شده و نتیجه‌بخش بوده است. به همین دلیل معتقدم تنها راهکار، متوقف کردن مصرف آب نیست بلکه باید کارهای دیگر هم به‌صورت همزمان انجام شود تا شکاف‌ها توسعه پیدا نکند و فروریزش رخ ندهد.»
افزایش آثار تاریخی در معرض آسیب
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی دربارهٔ آسیب‌هایی که با وجود هشدارها اکنون در نقش‌رستم رخ داده و چه کارهایی در این باره باید انجام شود، بیان می‌کند: «برای خود بناها اگر اقدامات نوسازی انجام شود، اساساً کار اشتباهی است اما برای سایت و زمین‌های اطراف آن که دچار شکاف شده‌اند، می‌توان کارهای مختلفی انجام داد تا آثار تخریبی را کاهش دهد. باید تصمیم‌گیری‌ها روی میز بیاید و کار کارشناسی انجام شود. مشکل اینجاست که ضوابط تدوین‌شده از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به هیئت دولت برده نمی‌شود، چون این کار انجام نمی‌شود در عمل کاری صورت نمی‌گیرد.»
این مسئول همچنین در پاسخ به این سؤال که سال گذشته عنوان کرده بود، سه اثر تاریخی (نقش‌رستم، تخت‌جمشید، مجموعه‌آثار تاریخی اصفهان) در معرض آسیب فرونشست‌ها قرار دارند و آیا طی این مدت به این فهرست بناهای دیگری هم اضافه شده‌اند، بیان می‌کند: «باید آثار تاریخی گلستان و یزد را هم به این فهرست اضافه کنیم که اکنون تحت‌تأثیر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. نکتهٔ مهم اینکه فرونشست، پدیده‌ای پیش‌رونده است و هر چه زمان بگذرد اثر آن بیشتر میراث ما را در معرض خطر می‌دهند.»
فرونشست در ایران، ۹۰ برابر بیشتر
تصمیم‌های محقق‌نشده دربارهٔ خطرات فرونشست‌ها در حوالی بناهای تاریخی فقط منحصر به تفاهم‌نامه وزارت راه‌وشهرسازی و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیست. فروردین امسال هم «محمدرضا فلاح»، عضو شورای‌عالی استان‌ها گفته بود: «پدیدهٔ فرونشست زمین در ایران تقریباً به میزان ۹۰ برابر میانگین کشور‌های توسعه‌یافته و شامل بسیاری از شهر‌ها شده است. به همین دلیل در شورای‌عالی استان‌ها طرحی در کمیسیون‌ها مطرح شده که از این پدیده جلوگیری شود. در این باره قرار است دبیرخانه‌ای در کل کشور با حضور اعضای وزارتخانه‌ها از جمله نیرو، کشاورزی، وزارت کشور و… تشکیل شود که نقش اساسی در جلوگیری از پدیدهٔ فرونشست داشته باشند.»
با وجود اینکه فلاح ابراز امیدواری کرده بود این دبیرخانه شکل بگیرد و در تمام استان‌ها نقش‌آفرینی کند تا همهٔ دستگاه‌ها بتوانند به پدیدهٔ فرونشست ورود پیدا کنند، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد تا‌کنون این دبیرخانه تشکیل نشده و اقدام خاصی هم صورت نگرفته است.
«علی دارابی»، قائم‌مقام و معاون وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم اوایل امسال از گسترش فرونشست به شهرهای کشور ابراز نگرانی کرده و گفته بود «تعدادی از مکان‌های تاریخی در معرض این پدیده قرار گرفته‌اند، به همین دلیل باید دنبال راه علاجی برای این بحران باشیم.» راه‌ علاجی که هنوز به مرحلهٔ اجرایی نرسیده است!
دو نگاه جدی به موضوع فرونشست
«میراث تاریخی همواره چه از ناحیهٔ اشخاص و چه از ناحیهٔ طبیعت در معرض آسیب قرار داشته و دارند. از حفاری‌های غیرقانونی و اقدامات آسیب‌زا تا عوامل طبیعی مثل سیل، زلزله، طوفان و… اما مسئلهٔ فرونشست زمین پدیدهٔ جدیدی است که به‌دنبال خشکسالی‌ها و استفادهٔ بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در برخی مناطق به‌ویژه شهرهای مرکز و حاشیهٔ کویر رخ داده.»
یک باستان‌شناس و کارشناس میراث‌فرهنگی دربارهٔ بحران‌هایی که فرونشست نه‌تنها دربارهٔ میراث که در بسیاری از حوزه‌های دیگر رقم می‌زند به «پیام ما» می‌گوید: «فرونشست معلول مسائلی است که از گذشته وجود داشته و در درازمدت خود را نشان داده و به‌شکل تصاعدی مضاعف می‌شود. در این باره باید فکر اساسی کرد و اینکه تصور کنیم تاریخی مثل تخت‌جمشید، ارگ بم، ارگ وکیل شیراز، پل خواجو و… که در معرض فرونشست هستند با پی‌ریزی پایه‌ها یا استحکام‌بخشی موقت نجات پیدا می‌کنند، کاملاً اشتباه است. رفع این مشکل تصمیم‌گیری در سطح ملی و کلان می‌خواهد و سازمان مختلف باید پای کار بیایند.»
«رجبعلی لباف خانیکی» در خلال مباحثی که پیرامون آسیب فرونشست‌ها به آثار تاریخی مطرح می‌شود به یک نکتهٔ بسیار مهم اشاره می‌کند و می‌گوید: «ضرورت دارد که به میراث تاریخی فکر کنیم، اما در پس این فرونشست‌ها اتفاقات ناگوار دیگری هم نهفته است. اگر این فرونشست‌های بحرانی در مسیر راه‌آهن، پل‌های ارتباطی یا محل سدسازی‌ها رخ دهد، عواقب بسیار وحشتناکی به‌همراه خواهند داشت.»
این فعال فرهنگی تأکید می‌کند: «اصل کار این است که به سفره‌های آب زیرزمینی، تعادل بین نزولات آسمانی و برداشت از چاه‌ها توجه جدی داشته باشیم. تجدیدنظر در صدور مجوزها برای بهره‌برداری از چاه‌های زیرزمینی هم چون عواقب ناشی از این پدیده چه در حوزهٔ میراث و چه حوزه‌های دیگر جبران‌ناپذیر است، ضروری به نظر می‌رسد. ممکن است این فرونشست گاهی در زمین کشاورزی رخ دهد که از سوی کشاورز پر خواهد شد، اما گاهی در جایی رخ می‌دهد که شاید نتوان به‌سادگی آن را علاج کرد. این موضوع جدی و حیاتی است و مسئولان در سطح بالا باید نگاه جدی به مقابله با پدیدهٔ فرونشست داشته باشند.»
به گفتهٔ لباف، حفظ آثار تاریخی از بحران فرونشست‌ها از این زاویه اهمیت دارد که دیگر تولید نمی‌شوند و فلسفهٔ وجودی آنها در حال حاضر قابل تکرار نیست و به همین دلیل باید آن‌ها را با چنگ و دندان نگهداری کنیم؛ تنها راه شناخت انسان آینده از انسان گذشته همین آثاری هستند که از حدود ۱۰ هزار سال پیش از عمر میلیونی انسان باقی مانده‌اند و این وظیفهٔ ماست که آنها را برای آینده حفظ کنیم.
***
مشخص است هشدار کارشناسان تاکنون نتوانسته زنگ خطر تخریب آثار باستانی کشور را به گوش مسئولان در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برساند. این درحالی‌است که از مساحت ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری حدود ۵۲ درصد در پهنه‌های فرونشستی واقع شده که وسعتی قابل‌توجه است. همین حالا فرونشست به «نقش‌رستم» رسیده و کارشناسان می‌گویند با وجود اینکه «تخت‌جمشید» هنوز تحت‌تأثیر قرار نگرفته، اما فرونشست به فاصلهٔ ۳۰۰ متری آن هم رسیده و در این باره باید اقدام اساسی صورت بگیرد.