«هگمتانه» بیست‌وهشتمین اثر جهانی ایران است که در چهل‌وششمین اجلاس میراث جهانی «یونسکو» که در «دهلی‌نو» در هندوستان درحال برگزاری است، پس از انجام اصلاحاتی به پیشنهاد «ایکوموس» و برخی از اعضای این کمیته (قطر، قزاقستان، ویتنام، ترکیه، کنیا و روآندا)، با حذف بخش «مرکز تاریخی همدان» رأی مثبت گرفت. در بخش معرفی پروندۀ هگمتانه آمده است: «هگمتانه یا اکباتان ویرانه‌های پایتخت مادها را تشکیل می‌دهد؛ بعدها پایتخت (تابستانی) هخامنشیان و اشکانیان نیز شد. حفاری‌های باستان‌شناسی تاکنون محدود بوده است، اما یک دیوار دفاعی عظیم از خشت‌های گلی و یک طرح شهری شطرنجی را شناسایی شده است. 

همدان زیرشاخۀ الوند در رشته‌کوه‌های زاگرس بوده و هگمتانه که تاریخ ناگسستنی بشری داشته، با سه هزار سال سکونت در آن روی تپه‌ای درون شهر باستانی همدان قرار دارد. در هگمتانه شواهد نادری از تمدن مادها در قرن ششم و هفتم قبل از میلاد مشاهده شده است.» حالا و پس از ثبت جهانی، این سؤال مطرح می‌شود که سرنوشت هگمتانه چه خواهد بود؟ «حسن سلطانی» مدیر پایگاه محوطۀ باستانی هگمتانه، در گفت‌وگو با «پیام ما» به این سؤال پاسخ می‌دهد:

 چرا مرکز تاریخی همدان ثبت نشد؟

معاون میراث فرهنگی دربارۀ چگونگی ثبت «محوطۀ باستانی هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو، درحالی‌که تعلیق یا دیفر آن درخواست شده بود و همچنین حذف بخش «مرکز تاریخی همدان» از این پرونده، توضیح داده است که در بررسی اولیۀ نهاد ارزیابی کمیتۀ میراث جهانی (ایکوموس)، پروندۀ پیشنهادی ایران با عنوان «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» شامل دو بخش محوطۀ باستانی و بخش مرکز تاریخی شهر همدان بود، «دیفر» اعلام شد. ازاین‌رو، با تدبیر معاونت میراث فرهنگی و اخذ مشورت‌های کارشناسی از متخصصان ذی‌ربط، اصلاح راهبرد روایت تدوین پروندۀ پیشنهادی در دستور کار قرار گرفت و پس از رایزنی‌های فراوان، با ثبت جهانی محوطۀ باستانی هگمتانه موافقت شد.

شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس)، به‌عنوان بازوی مشورتی یونسکو در سال ۲۰۲۳، ایرادهایی را به این پرونده وارد و دربارۀ اصالت، اسناد حفاظت، مرزها، حمایت قانونی و جامعۀ محلی شهر همدان و بافت تاریخی هگمتانه، اطلاعات بیشتری درخواست کرد. از نظر ایکوموس، «پیوند تاریخی بین هگمتانه و مرکز تاریخی همدان مبهم بود»، بنابراین در گزارش نهایی، درخواست «دیفر» (رفع ایرادهای پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد یونسکو) کرده و خواستار تعلیق آن شده بود.

  سرنوشت مرکز تاریخی همدان

براساس اطلاعاتی که تاکنون از پرونده منتشر شده است، این پرونده پیش از این، تپۀ هگمتانه، بازار و بافت تاریخی همدان را در برمی‌گرفت و با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» مطرح شده بود که منظر تاریخی هگمتانه در شهر همدان مسیر آرامگاه «بوعلی» تا آرامگاه «باباطاهر» را شامل می‌شد و وسعتی در حدود ۱۰۰ هکتار شامل تپۀ هگمتانه، بازار، بافت و ۱۴۰ اثر تاریخی بود، اما وقتی پرونده به «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» تغییر عنوان داد، محتوا و مساحت آن نیز تغییر کرد، اما در نهایت در چهل‌وشـشمین اجـلاس مـیراث جهانی یونسـکو، «مـرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی آن حـذف شده و پرونده با عنوان «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. مسـاحت هگمتانه در پروندۀ فرستاده‌شده، ۷۵ هکتار و منطقۀ حائل آن، ۲۸۷ هکتار ثبت شده است.

هرچند با حذف مرکز تاریخی همدان، پرونده در اجلاس یونسکو بررسی و ثبت شد، اما مدیر پایگاه محوطۀ باستانی هگمتانه، دربارۀ سرنوشت مرکز تاریخی همدان به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «روند ثبت طبق روال همۀ پرونده‌های ثبت جهانی، ابتدا معرفی اثر و اطلاعات و ویژگی‌های مورد نیاز به‌عنوان پیش‌ثبت در اختیار یونسکو گذاشته شده بود. اقدامات تکمیلی با ارسال پرونده به معاون میراث فرهنگی وزارتخانه از چهار سال قبل آغاز شد. این روند پس از فرازونشیب‌های فراوان و تغییرات محتوایی و محدودیت‌های فیزیکی در عرصه، به منظر فرهنگی هگمتانه تغییر یافت و مجدداً در سال ۱۴۰۲ تحت عنوان هگمتانه و مرکز تاریخی همدان روند تکمیلی خود را طی کرد،. اما در نهایت پس از بازدید ارزیاب یونسکو در شهریور ۱۴۰۲ و پاسخ به سؤالات پرونده، در نهایت تیم کاربلد و موفق ایرانی به سرپرستی علی دارابی، در چهل‌وششمین اجلاس یونسکو ثبت جهانی شد. بااین‌حال، مرکز تاریخی همدان همچنان به‌عنوان حریم عرصۀ پرونده با انجام اصلاحاتی همچنان قابلیت ثبت جهانی را دارد.»

«حسن سلطانی» با این توضیح که هگمتانه عرصه‌ای است کاملاً تملک‌شده و حاکمیتی در مرکز همدان که در چارچوب استاندارد و ضوابط بناهای تاریخی و با شاخص‌های مورد نظر ایکوموس خدمات حفاظت، مرمت و نگهداری مستمر دریافت می‌کند، می‌گوید: «هگمتانه در طول تاریخ تمدن انسان نقش ارزنده‌ای در گسترش تمدن ایران‌زمین به مناطق و تمدن‌های پیرامون ایفا کرده است. از نقش کلیدی در مسیر تجاری ابریشم تا مراوده‌های تجاری و مسیر عتبات عالیات نام هگمتانه یا اکباتان و اسامی تاریخی دیگر این منطقه، همیشه در اسناد تاریخی مسیر تجارت شرق تا غرب دیده می‌شود و آوازۀ شهرت این تمدن برای ایکوموس و اعضای یونسکو به‌عنوان سند افتخار بشریت همواره آشنا بوده است. وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، به‌عنوان نمایندۀ دولت ایران، هرسال امکان معرفی یک پروندۀ دارای ارزش جهانی میراث ناملموس را دارد و در سال‌جاری نیز این سهمیه به پروندۀ هگمتانه و مرکز تاریخی همدان اختصاص داده شده بود.»

به‌گفتۀ او، گستردگی پروندۀ هگمتانه و مرکز تاریخی همدان، بیش از ۷۸ هکتار را در بر می‌گیرد که ۳۲ هکتار از این پرونده در عرصۀ هگمتانه و مابقی آن با احاطۀ بافت ارزشمند راستۀ بازارها و سرا و تیمچه‌های تجاری و سایر تک‌بناهای ارزشمند ثبت‎ملی‎شده مانند «مسجد جامع»، «آرامگاه بوعلی‌سینا»، بدنه‌های میدان امام (ره)، «امامزاده حسین ابن علی نقی (ره)»، «آرامگاه استر و مردخای»، «گنبد علویان»، مساجد و حمام‌های تاریخی احاطه شده است.   

  تملک کامل عرصه

حالا که «هگمتانه» به ثبت جهانی رسیده است، موضوع تملک آن نیز مورد توجه بیشتری قرار گرفته.‌ آن‌طور که مدیر پایگاه محوطۀ باستانی هگمتانه توضیح می‌دهد، عرصۀ تملک‌شده و فعلی هگمتانه ۳۲ هکتار است که با معبر کمربندی احاطه شده و از سمت شرق که قبلاً رودخانۀ «آلسوگرد» (نظربیک) بوده و از سمت غرب به ابنیۀ بازار و از سمت جنوب به رودخانه و معبر سابق نظربیک می‌رسد و در انتهای خیابان اکباتان واقع شده است. عرصۀ هگمتانه در پیرامون بافت تاریخی همدان است که در این پرونده آثار شاخص ثبت‌شدۀ ملی مثل «حمام ارامنه»، «کلیسای گریگوری»، «کلیسای حضرت مریم (س)»، «مدرسۀ ارامنه»، «خانۀ کشیش»، «گورستان ارامنه»، ترانشه یافته‌های باستان‌شناسی دورۀ اشکانی در قسمت‌های جنوبی، شمالی، مرکزی و مستحدثات دفاعی و سایر زیرساخت‌های گردشگری وجود دارد.  

به‌گفتۀ سلطانی، پس از آنکه هگمتانه در سال ۱۳۱۰ به شمارۀ ۲۸ ثبت ملی شد، از سال ۱۳۵۳ به بعد، تملک و آزادسازی عرصه با هدف کاوش‌های باستان‌شناسی آغاز شده است، اما برخی از این عرصه‌ها هنوز آزاد نشده که باید این موضوع تکمیل شود تا بتوان کاوش‌های بیشتری انجام داد.

  حفاظت طبق پروتکل یونسکو

تا پیش از این، ۲۷ اثر تاریخی و طبیعی ایران در یونسکو ثبت شده‌ بودند که شامل «چغازنبیل»، «تخت‌جمشید»، «میدان نقش‌جهان» اصفهان، «تخت‌سلیمان»، چشم‌انداز فرهنگی «ارگ‌بم»، «پاسارگاد»، «گنبد سلطانیه»، «سنگ‌نبشتۀ بیستون»، مجموعۀ «آثار رهبانی ارامنه»، «سازه‌های آبی شوشتر»، «بازار تاریخی تبریز»، «آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، «باغ ایرانی»، «مسجد جامع اصفهان»، «برج گنبدقابوس»، «کاخ گلستان»، «شهر سوخته»، چشم‌انداز فرهنگی «میمند»، «شوش»، «قنات ایرانی»، «دشت لوت»، شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقۀ فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و چـشم‌انداز فـرهـنگی «اورامـانـات» و کاروانسراهای تاریخی ایران است.

حالا که هگمتانه به‌عنوان بیست‌وهشتمین اثر ثبت جهانی شده، حفاظت و مرمت آن هم یکی از موارد مورد توجه است.

این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده است و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم مانده.

مدیر پایگاه محوطۀ باستانی هگمتانه توضیح می‌دهد: «هر اثر ملی که در داخل کشور به ثبت ملی می‌رسد در صورت ارزش خاص با ایجاد ساختار پایگاه برای حفاظت آن راهکار اجرایی و تخصصی پیش‌بینی می‌شود که در نهایت با افق و چشم‌انداز ثبت جهانی با رعایت اصول و مبانی مد نظر علم مرمت بر پایه اصول جهانی حفاظت، پژوهش، مرمت و معرفی می‌شود و نماینده حاکمیت در امور بناهای تاریخی نیز در چارچوب همین اهداف از آثار حفاظت و آن‌ها را مرمت می‌کند.»

سلطانی با بیان اینکه هگمتانه یک محوطۀ خشتی باستانی است و در عرصه خود بناهای اواخر قاجار و پهلوی را جای داده است، اظهار می‌کند: «بناهای خشتی با وضعیت خاصی روبه‌رو هستند و با کوچکترین تغییر در عوامل جوی در معرض تخریب و متلاشی شدن قرار می‌گیرند و در بهترین حالت همواره به صورت سالانه نیاز به نگهداری و مرمت دارند. برنامۀ حفاظت هگمتانه هم طبق استانداردهای بناهای خشتی، در کوتاه‌مدت برای جلوگیری از تأثیر عوامل فرسایشی طبیعی، همواره در برنامه‌های حفاظت اضطراری بوده است.»

او ادامه می‌دهد: «بعد از بنای خشتی، موضوع بناهای آجری درون پرونده مطرح است که طرح حفاظت و مرمت کوتاه‌مدت آن‌ها همانند بناهای خشتی با پایش مداوم و حفاظت اضطراری در سناریوهای دائمی نگهداری و حفاظت محوطه است، زیرا این داشته‌های تاریخی قرار است در نهایت به‌عنوان یک محوطۀ با ارزش تاریخی توسط گردشگران تبدیل به فرصت اقتصادی شود و با رویکرد گردشگری پایدار مورد بازدید قرار گیرند. قطعا نیاز است پلان مدیریت مجموعه بر پایه طرح جامع مدون مصوب در پرونده پیش برود که این دست برنامه‌ها قطعا با نظر شورای راهبردی و شورای فنی برنامه‌ریزی و اجرا خواهد شد. در پلان حفاظت هم مطالعاتی صورت گرفته که از این دست مصوبه‌ها می‌توان به مصوبه‌های شورای راهبردی در سال 1400 درباره بررسی و تصویب مطالعه‌های جامع نحوه کنترل فرسایش برج و باروهای تاریخی ضلع شرقی هگمتانه با ارتفاع نزدیک به 10 متر توده‌های خشت خام و با رویکرد حفاظت اضطراری اشاره کرد. کاوش‌ها نیز بنابر ضرورت و پروپوزال‌هایی که دانشمندان باستان‌شناسی مطرح کرده‌اند در برنامه‌های کوتاه، میان و بلندمدت براساس بودجه‌های ابلاغی اجرا خواهد شد. همچنین مستندات کاوش‌های صورت‌گرفتۀ دانشمندان باستان‌شناسی، تبدیل به کتاب و دادۀ علمی می‌شود. در خود مجموعه هم معرفی محوطه در فضای مجازی و رسانه‌ای در دستور کار است.»

مدیر پایگاه محوطۀ باستانی هگمتانه با تأکید بر اینکه تملک، مرمت و حفاظت مجموعه نیاز به اعتبار دارد، ادامه می‌دهد: «اعتبار مرمت باتوجه‌به فهرست پایۀ مرمت که چند سال است در سازمان برنامه و بودجه تدوین شده، مشخص می‌شود؛ ‌این اعتبار بر اساس تورم هر سال اختصاص می‌یابد. همچنین دربارۀ مطالعاتی که نیاز به طرح در شورای فنی دارد هم، بعد از طرح مرمت یک برآورد اعتباری مطرح و درخواست اعتبار مطرح خواهد شد.»