چطور وارد محیط‌زیست شدید؟

طایفهٔ ما جزو عشایر منطقهٔ هرات و مروست یزد است که جنوب این استان قرار دارد. مشابه سایر عشایر ما هم ییلاق و قشلاق می‌کردیم و از بهرام‌گور تا توتک می‌رفتیم،‌ اصل ما توتکی و اسم روستایمان هم توتک است. دکتر جمشید صداقت‌کیش کتابی به اسم «کردان پارس و کرمان» دارد که در آن اشاره کرده طایفهٔ ما از جنوب کرمان یعنی هریرود و جیرفت به‌سمت فارس و بوانات و اقلید، ییلاق و قشلاق می‌کند. خاطرم هست یک روز چند شکارچی به پناهگاه حیات‌وحش «بوروئیه» آمده بودند، آن زمان من دانشجوی مرتع و آبخیز بودم و گفتم اگر دو روز از عمرم مانده باشد، محیطبان می‌شوم و اینجا را حفاظت می‌کنم. همان‌وقت‌ها کاغذی نوشتم و به اداره‌کل یزد بردم و بالاخره محیطبان شدم و با عشق و علاقه شروع به کار کردم. 

 

زمانی که از آن سال‌ها صحبت می‌کنید،‌ منظورتان چه سالی است؟

سال ۱۳۷۷ چند سال شرکتی و بعد قراردادی بودم. من جزو اولین‌ نیروهایی بودم که در بخش هرات و مروست که الان تبدیل به دو شهرستان شده است، کار کردم. آنجا مرکز تحقیقات هوبره را راه انداختیم،‌ بحث منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ باغ شادی مطرح شد و ۲۰۰ هکتار را فنس‌کشی و گوزن زرد را از دشت ناز به آنجا منتقل کردیم. کار ما در‌واقع در شهرستان خاتم بود، هم عرق محلی داشتیم و هم مردم هرات ما را می‌شناختند، آن سال‌ها در بحث هوبره موفق بودیم و جمعیت‌های خوبی را داشتیم.

 

چند سال آنجا بودید؟

از سال ۷۷ تا حدود ۹۰ خاتم بودم.

 

پس از خاتم کدام منطقه بودید؟

دو سال در یزد همکار دکتر اکبری و مسئول بخش گربه‌سانان بودم. در این دوره به بسیاری از مناطق کشور به‌عنوان ناظر سرشماری سفر کردم. در آفریقا هم دورهٔ زنده‌گیری پلنگ را از طریق پروژهٔ ملی یوز به‌همراه دکتر محمدصادق فرهادی‌نیا و مهندس هومن جوکار‌ و مهندس امیرحسین خالقی شرکت کردم. بعد از یزد به مهریز منتقل شدم. مهریز نزدیک به یزد است و مناطق خوبی به‌خاطر رشته‌کوه شیرکوه دارد. مناطق حفاظت‌شدهٔ کالمند در مهریز آن سال‌ها شرایط خوبی نداشت. براساس آماری که دکتر اکبری هم به آن واقف است،‌ جمعیت آهو به ۱۹۰ فرد رسیده بود و بسیاری می‌گفتند کوه بختکی میدان تیر است. بااین‌حال، با مشارکت مردم و طرح و برنامه‌هایی که داشتیم در مهریز هم شرایط بهتر شد. آماری که من به خانم ابتکار دادم هشت هزار کل و بز و قوچ و میش و آهو بود و ۱۹۰ فرد آهو طی چهار سال از مرز هزار عبور کرد. این نتایج به‌واسطهٔ تلاش همیاران و جذب شکارچیانی بود که قبلاً روبه‌روی محیط‌زیست ایستاده بودند. به‌علاوه از قرق‌های اختصاصی حمایت کردیم که استفاده از ظرفیت مردم بود. در بحث آموزش هم کتاب سیمای طبیعی و فرهنگی مهریز نوشته شد. این نگاه مثبت هنوز که هنوز است از سوی  مردم،‌ مسئولان و همهٔ کسانی که آنجا هستند، به ما داده می‌شود و این بزرگترین رضایتی است که من از محیط‌زیست خاتم و مهریز دارم.

 

و بعد از آن پارک ملی گلستان رفتید؟

آن زمان مهندس «سید حسین سادات موسوی» مدیرکل استان بود و قرار شد من به تفت برم و آنجا را تحویل بگیرم. آقای محمدرضا خدارحمی، رئیس جدید مهریز ‌آمده بود تا منطقه را تحویل بگیرد و من پاسگاه‌ها و… را به او نشان می‌دادم. در نمازخانه در حال معرفی نیروها بودم که دکتر حمید ظهرابی، معاون محیط طبیعی وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست، تماس گرفت و گفت پارک ملی گلستان بروم. من اصلاً فکرش را نمی‌کردم که مدیر این پارک شوم، اما از همانجا کار من در گلستان شروع شد. بعد هم استاد ضیایی زنگ زد و با همسرم صحبت کردم و او طبق معمول همراهی کرد و گفت اگر مایل بروی من مشکلات را تحمل می‌کنم.

از چه مشکلاتی صحبت می‌کنید؟

ما در یزد شرایط خوبی به‌لحاظ زندگی و کاری داشتیم. در آنجا من جایگاه، پیشنیه، حرمت و اعتباری داشتم. همکاران اداری و مردم هم با من همراه بودند، به‌علاوه ما پسته‌کاری و… داشتیم و شرایط اقتصادی هم برایمان فراهم بود. همسرم هم از پرسنل مدرسهٔ استعدادهای درخشان یزد بود که ۹۰ درصد پزشکی قبول می‌شدند. دخترم بهترین پیش‌دبستانی یزد می‌رفت و مشکلی نداشتیم. برادرم روی ویلچر است و آن زمان که یزد بودم پنجشنبه و جمعه به کارهایش رسیدگی می‌کردم. در کنار اینها وابستگی به طایفه و ساختار خانواده هم بود و خانواده به‌وجود ما نیاز داشت. من و همسرم باید همهٔ اینها را منحل می‌کردیم و وارد شرایط جدید می‌شدیم، جایی که نمی‌دانستیم چگونه است، چه امکاناتی دارد و من هم شناختی نداشتم. تنها می‌دانستم که اگر با عشق و با مردم کار کنم، کار پیش می‌رود.

 

وقتی پارک ملی گلستان را تحویل گرفتید، شرایط آنجا چطور بود؟

خاطرم هست با آقای مقیمی‌ عکاس حیات‌وحش می‌آمدم که آقای مرتضی جمشیدیان فرمانده یگان در پارک ملی موته با من تماس گرفت و گفت تیموری پارک ملی گلستان نرو! آنجا شرایط خوبی نیست. شما اعتباری دارید، آنجا قومیت‌های مختلف هستند، حتی محیطبانان انگیزهٔ لازم را ندارند، نمی‌توانی کار کنی و اعتبارت خراب می‌شود. به او گفتم آبرویی پیش خدا دارم، آن را در طبق اخلاص می‌گذارم. مقیمی ‌یادش است از او بپرسید. غیر از همسرم که موافقت کرد، برادرها،‌ پسرعموها و… خیلی مخالف بودند، ولی ما آمدیم.

 

آیا واقعاً وضعیت به همان سختی بود که می‌گفتند؟

من نمی‌خواهم بد بگویم، ولی واقعیت این است که شرایط اصلاً شرایط مناسبی از هر لحاظ نبود. محیطبانان انگیزهٔ زیادی نداشتند؛ چون حمایت واقعی در میدان از آنها نمی‌شد. به مردم اجازهٔ مشارکت نمی‌دادند و فرصتی نبود که آنها برای حفاظت به‌کار گرفته شوند. شاید کسی باور نکند، ولی والله عین تمام کوه‌ها وقتی می‌رفتیم، یکی از بدترین نوع شکارها از نظر تأثیر منفی را شاهد بودیم. شکارچی‌ها شب‌ها پروژکتور می‌گرداندند و قوچ و میش‌ها را می‌زدیدند یا با موتور دنبال حیات‌وحش می‌کردند. جمعیت مرال به درجه‌ای رسیده بود که یکی از اساتید گفت نسل مرال منقرض شده است. آن زمان کسی جرئت نمی‌کرد بگوید چه جمعیتی در پارک وجود دارد، دو هزار و خرده‌ای جمعیت وجود داشت و در ۱۰ سال هیچ آماری بالاتر از چهار هزار فرد سم‌سان ثبت نشده بود. از همه مهمتر مشارکت مردم در این زمینه خیلی کم بود و روی آن اصلاً کار نشده بود،‌ مدیران هم به این مقوله اصلاً اعتقاد نداشتند و یا اعتقاد براساس کتابی نگاه کردن بود. خاطرم هست یکی از مدیران در شورای راهبری جمله‌ای گفت که معتمدینی مثل حاج حسن یزدانی یا گودرزی به آن عکس‌العمل نشان دادند. او عنوان کرد ما نیاز نداریم مردم در اطفای حریق حاضر شوند، چون بیل‌های ما را می‌برند؛ می‌خواهم بگویم ما با چنین نگاهی مواجه بودیم.

 

وقتی از مشارکت حرف می‌زنید، آیا فقط در بحث اطفای حریق است یا موارد دیگری هم مشمول مشارکت می‌شود؟

مشارکت شامل همه‌چیز و اصل آن اعتماد اجتماعی است؛ اینکه فاصلهٔ مردم و دولت کم شود و مردم باور کنند ما می‌خواهیم کار کنیم، این باور هم زمانی ایجاد می‌شود که مجموعه درست کند. برای دستیابی به این اعتماد ما نیاز به زمان داشتیم و جلسات متعدد با همکاران در پاسگاه‌ها گرفتیم، نوع و روش کار را صادقانه به دوستان گفتیم و با یکدیگر هم‌اندیشی کردیم. در جلسه‌ای که عصر روز جشن ۶۰سالگی پارک ملی گلستان با سرمحیطبانان پارک داشتم، گفتم برای من فرق ندارد چه کسی چه می‌کند، کسی که تأثیر بیشتری در حفاظت داشته باشد، برای من عزیزتر است. این شاخص را سعی کردم تا روز آخر حفظ کنم. البته همه در جایگاه خود عزیز هستند، ولی سعی کردم حرمت کسی را که بهتر کار می‌کند، نگه دارم تا همراه بماند و خودم هم به‌عنوان یک محیطبان همراهشان شدم. آن وقت‌ها به محیطبانان می‌گفتم چرا نمی‌روید شکارچی که با پروژکتور می‌آید را دستگیر کنید و آنها می‌گفتند خطرناک است. می‌گفتم بله خطرناک است، ولی کسی که وارد منطقه ما می‌شود و نمی‌ترسد، ما باید از او بترسیم که خطرناک است! به آنها گفتم کسی نمی‌خواهد برود، تا چراغ را دیدید به من زنگ بزنید خودم می‌روم. محیطبانان وقتی دیدند حرف نمی‌زنم و عمل می‌کنم، کمک دادند و همراهی کردند و انگیزه گرفتند؛ هرچند هزینه هم داشت.

 

زمانی که از هزینه صحبت می‌کنید،‌ از چه حرف می‌زنید؟

ما از خواب و استراحت محیطبانان زدیم و به آنها فشار آوردیم. شبانه‌روز دویدیم. همیارانی که ابتدا آمده بودند، تعدادشان کم و شش-هفت نفر بودند. ما ۱۰ روز کار می‌کردیم و یک روز استراحت! چند مجروح داشتیم و محیطبان باشقره شهید شد. درنهایت همهٔ شکارچیانی را که ادعا می‌کردند، دستگیر کردیم؛ کسانی که مدعی، لیدر و شاخص بودند. کار ما بازخورد مثبتی گذاشت، در عین اینکه مردم باور کردند ما می‌خواهیم واقعاً کار کنیم. اعتماد  اجتماعی هم با این کارها ایجاد شد که بزرگترین کمک بود تا بتوانیم کارها را پیش ببریم.

 

در شش سالی که شما رئیس پارک ملی گلستان بودید، اعتماد اجتماعی همانطور که می‌گویید بالا رفته، جمعیت حیات‌وحش به‌نحو قابل‌ملاحظه‌ای افزایش داشته و در کل پارک ملی گلستان تبدیل به نمونه‌ای از حفاظت مشارکتی در ایران شده است. بااین‌حال، انتقاداتی هم به شما وارد می‌کنند. اینکه دستاوردهای آقای تیموری با خروج او از هر منطقه‌ای چه مهریز یا گلستان حفظ نمی‌شود؛ چون نتوانسته ساختار را شکل دهد. پاسخ شما به این انتقاد چیست؟ چرا همه باید نگران پارک ملی گلستان پس از رفتن مهندس تیموری باشند؟

من سه منطقه را در حالت بحران تحویل گرفتم. شما اگر همین الان این سه منطقه را با سایر مناطق مقایسه کنید، جزو شاخص‌ترین‌ها هستند. کارهای ما در مهریز هرگز از بین نمی‌رود. چه بحث مشارکتی که شکل گرفت، چه نیروها و قرق‌بان‌هایی که به‌کار گرفتیم و غیره. نیرو باید گزینش خاص خود را داشته باشد. مشکل ما در محیط‌زیست این است که گزینش بر‌اساس شرایط ویژهٔ خود نیست. در عوض ما در بحث قرق‌بان و همیاران و نیروهای شرکتی معیارهای لازم را رعایت کردیم. اگر به خاتم بروید تمام زیرساخت‌ها اعم از پاسگاه‌ها و کارهایی که انجام‌شده مربوط به همان دوره است؛ شاید یک دیده‌بانی اضافه شده باشد. پناهگاه حیات‌وحش «بوروئیه» امسال که سرشماری شد، سه هزار و ۳۰۰ سم‌دار دارد که وضعیت رضایت‌بخشی است.

 

چرا سازمان اینقدر در کنار گذاشتن شما عجله داشت؟

من بالاترین دورهٔ مدیریتی را در پارک ملی گلستان داشتم که شش سال و دو-سه ماه می‌شد، سازمان حفاظت محیط‌زیست هم خوب استقامت کرد. نمی‌شود گفت که چرا تصمیم به تغییر گرفت. جابه‌جایی حق سازمان است و من هم دوست دارم مناطق جدید را تجربه کنم. ولی اینکه در انجام کار سلیقه به خرج دهید و انگیزهٔ محیطبان و همکارتان را نکشید هم مسئله است. یادم است در دورهٔ آقای کیومرث کلانتری، معاون محیط طبیعی، درخواست جابه‌جایی داده بودم، ولی می‌شد با برنامه‌ریزی قشنگتری این کار را انجام داد. سازمان محیط‌زیست درنهایت حق دارد بگوید ما برویم یا بمانیم، ولی اینکه چرا این کار شده را باید از خود مجموعهٔ سازمان پرسید.

 

گروهی انتقادی را به شما وارد می‌کند و می‌گویند مهندس تیموری قائم به فرد بود،‌ نتوانست مدیر یا مدیرانی را در این شش سال به‌اندازهٔ خودش توانمند کند. پاسخ شما چیست؟

اصلاً اینطور نیست. من افتخارم این است که سیستم ما سیستم مشارکتی است و اصلاً این نگاه را من ندارم که قائم به فرد بوده. سیستمی که محیطبان، همیار، مردم و دانشگاه براساس خرد جمعی کار را پیش بردند. متأسفانه دوستانی که این حرف را می‌زنند، اعتقاد به مشارکت مردم و به مدلی که نتیجه هم داده، ندارند یا بلد نیستند آن را انجام دهند. فرض کنید یک محلی یک شاخ مرال از حاشیهٔ جاده جمع کرده است. برخی می‌گویند باید این را پرونده کنید و به دادگاه ببرید،‌ به‌شکل طبیعی شاخ مرال می‌افتد و این محلی شاخ را برای تزئین گوشهٔ خانه‌اش می‌گذارد. چرا ما باید این موضوع فرعی را پرونده کنیم، اما درعوض به شکار غیرمجاز که اصل است،‌ بی توجه باشیم؟! دوستانی که هدف نهایی برایشان گم است، می‌گویند کار تیموری قائم به فرد است. من اعتقاد دارم هر کسی همین روندی که ما پیش رفتیم را پیش ببرد، شاید ده‌ها برابر موفق‌تر باشد؛ زیرا این نگاه است که اهمیت دارد. اینکه نمی‌توانید اعتماد مردم را جلب کنید، تقصیر من نیست یا اینکه مدیری موفق نباشد، به من ارتباطی ندارم. 

 

این گفته گرچه درست است، ولی ما این کار را با همهٔ کمبودها کردیم و جمعیت را افزایش دادیم. وقتی شما را به‌عنوان مدیر می‌‌گذارند باید بتوانید از فرصت‌ها استفاده کنید و تهدید‌ها را کم کنید تا به هدفی که می‌خواهید برسد. در پارک ملی گلستان شکارچی‌ها‌ و حتی شکارکش‌ها حرمت ما را نگه می‌داشتند و همراهی می‌کردند. شاید من کاری نکرده باشم، ولی برایشان حرمت و احترام قائل می‌شدم، به خانه‌هایشان می‌رفتیم، با روستاییان،‌ دهیارها و شوراها صحبت می‌کردیم، بحث معتمدین محلی و مولودی‌خوانی و… بود. هرگاه شما با اعتقاد بروید و کار کنید و صداقت داشته باشید، مردم باور می‌کنند؛ زیرا حرفی که از دل برآید به دل می‌نشیند. اگر با بدترین آدم‌ها هم با صداقت و درست صحبت کنید، از محبت شما خارها گل می‌شود. این را هم در مهریز و هم در گلستان به‌دست آوردیم و نتیجه گرفتیم. بازخوردش را هم من نباید بگویم، ولی آنقدر مثبت بوده که شرمندهٔ این همه محبت شدم. اینها هم چیزهایی نیست که من تیموری اختراع کرده باشم. همیشه به همکارانم می‌گفتم هزار دوست کم است و یک دشمن اضافه؛ هر چقدر بتوانید هزینهٔ حفاظت را پایین بیاورید و کسانی را که روبه‌روی حفاظت قرار می‌گیرند، با آموزش و محبت و… در جمع خود بیاورید، هزینه‌ها را کاهش داده‌اید و نتیجه می‌گیرید.

 

بعد از شما سرنوشت همیاران چه می‌شود؟

واقعیت این است که بحث همیاران بحث عاشقانی است که جان، اعتبار، زندگی و عمرشان را این سال‌ها برای حفظ پارک ملی گلستان گذاشتند و از آن تجربهٔ گرانسنگی به‌دست آمده است. اگر سازمان محیط‌زیست بخواهد چنین نیروهایی را با این شرایط سخت شش سال آموزش دهد، با میلیون‌ها تومان هم این کار انجام نمی‌شود. بی‌انصافی و ضرر است که پارک ملی یا استان گلستان یا شورای راهبری این نیروهای آموزش‌دیده را کنار بگذارد،‌ نیروهایی که به جرئت می‌توانم بگویم ۲۰ نفر از آنها جزو بهترین‌ها در کشور هستند و می‌توانند هر منطقه‌ای را نجات دهند. حیف است که سرنوشت آنها جدا از حفاظت باشد. 

 

در حال حاضر بیمهٔ آنها ادامه دارد و…، ولی واقعیت این است که خود پارک می‌تواند به‌راحتی با بهره‌گیری از ظرفیت تفرجگاه و… این نیروها را حفظ کند و حقوق آنها را بپردازد. چندسال من هرچه تلاش کردم و نامه نوشتم و حتی گریه کردم تا تفرجگاه‌ها راه بیفتد، نشد. اگر تفرجگاه راه بیفتد، می‌توان به‌راحتی بیمه و حقوق همیاران را پرداخت کرد. اگر همیاران نباشند دست همکاران، محیطبانان و سرمحیطبانان در بحث حفاظت بسته می‌شود. می‌توان از این نیروها به‌شکل شرکتی و قراردادی و… استفاده شود. تا اینجا که ما خدمت آقای کنعانی، مدیرکل محیط‌زیست گلستان، و آقای خیرآبادی، سرپرست پارک ملی گلستان، هستیم این بحث نیست که همیاران نباشند. به‌نظر من اگر این گروه کنار بروند فاجعه‌ای که نباید اتفاق بیفتد، اتفاق می‌افتد.

 

برخی می‌گویند دلیل اینکه اصرار بر این جابه‌جایی مدیریتی بود، به بحث تفرج در پارک برمی‌گردد. آیا این موضوع که شما در این شش سال پیگیرش بودید و جزو دستاوردهای شما به حساب می‌آید، باعث این عجله شد؟

نه واقعیت این است که این را بیشتر بی‌سلیقگی می‌دانم. من خودم درخواست داشتم بروم. ولی می‌شد دو ماه و سه ماه دیگر باشد تا کارهایی که داشتیم را انجام می‌دادیم؛ قرار بود برای تفرجگاه فراخوان بزنیم، ولی نمی‌دانم سیاست چه بود،. در عین اینکه من راضی هستم، چون خودم هم می‌خواستم بروم، شاید حرف‌هایی که زده می‌شد،‌ پرونده‌هایی که می‌رفتیم و جواب می‌دادیم و… باعث شد. ولی یک دفعه تصمیم گرفتند ما را بردارند؛ تصمیم سازمان بود و یا از مقامات سیاسی و کشوری و… هرچه بود، انشاالله خیر است.

 

این روزها در شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم که برخی مطرح می‌کنند شاید شما مدیری باشید که بتوانید یوز را نجات دهید. آیا واقعاً یوز با این شرایط قابل نجات دادن است؟

این را حمل بر خودستایی نگذارید، چون هیچ‌کس از ابتدا حفاظت را یاد نگرفته، ولی برای من موقعیت‌ها و فرصت‌هایی فراهم شد و توانستم همصحبتی، همنشینی و همراهی با اساتید بزرگی داشته باشم که اینها را یاد بگیرم. به دوستان به شوخی می‌گفتم باید کل جنگل‌های هیرکانی را به‌دست من بدهید تا به بهترین حالت حفاظت کنم،‌ این را به جرئت می‌توانم بگویم و از سر غرور نیست. من الکم را آویخته‌ام، ولی این تجربه به‌ویژه در شش سال حضور در پارک ملی گلستان برایم ایجاد شد.

 

آن سال‌ها که تجربه نداشتم و در شهرستان خاتم بودم گفتم با کمک مردم کاری می‌کنم که جمعیت هوبره آنقدر بالا برود که کارشناسان بگویند در فهرست حمایت‌شده نباشد. از میش‌مرغ و مرال و  هر گونه‌ای که تصور کنید،‌ می‌شود حفاظت کرد تا نه‌تنها از وضعیت در خطر انقراض دربیایند بلکه جمعیت آنقدر بالا برود که تمام دنیا ما را تحسین کنند که ایران و سازمان محیط‌زیست کشورمان این کار را  انجام داده است. این هم هنر من نیست، بلکه هنر مردم است. از یوز و زیستگاه این گونه هم می‌شود حفاظت کرد وقتی اعتماد مردم را داشته باشید و آنها در صحنه باشند. البته وقتی مسئولیت به کسی می‌دهید، باید اختیارات هم بدهید. نمی‌شود کسی را مثلاً به‌عنوان مربی یک تیم فوتبال انتخاب و بعد تاکتیک‌ها را به او دیکته کنید. حداقل دربارهٔ خودم این را می‌گویم که اگر مسئولیتی می‌دهند، باید اختیار هم بدهند؛ در این شرایط پیش از انجام کار همانجا تعهد می‌دهم که وضعیت را به خوش‌بینانه‌ترین حالت برسانم و انجامش هم می‌دهم.