ایرانیان باستان زمستان را به دو دورهٔ ۴۰ روزه تقسیم کرده بودند؛ دورهٔ اول که از شب یلدا آغاز می‌شد و آبان‌روز بهمن‌ماه یعنی دهم بهمن پایان می‌یافت که به دورهٔ اول، چلهٔ بزرگ می‌گفتند و دورهٔ ۴۰روزهٔ بعدی یا همان چله‌ٔ کوچک که از آبان‌روز بهمن شروع می‌شد. ایرانیان اعتقاد داشتند چله‌ٔ بزرگ اوج سرمای زمستان را در خود دارد و روزی که چله‌ٔ بزرگ به پایان می‌رسد، زمین نفس می‌کشد و گرم می‌شود. بنابراین، سرمای سختی در پیش نخواهد بود. ازاین‌رو، روز پایان چلهٔ بزرگ زمستان را گرامی می‌داشتند و جشن سده برگزار می‌کردند. در این آیین، آتش به‌همراه آب، باد و خاک از عناصر مقدس به‌شمار می‌رود که در بسیاری از جشن‌های ایرانیان نقش کاربردی داشته است. ایرانیان باستان معتقد بودند آتشی که در این روز افروخته می‌شود، سمبل و نشانهٔ گرم شدن زمین و آماده شدن برای ورود به فصل بهار است.

«خلف تبریزی» نیز در کتاب «برهان قاطع» آورده است که «کیومرث به یمن وجود سه فرزند اناث و ذکور خود جشنی بزرگ برپا کرد و آتشی بزرگ برافروخت و مردم ایران‌زمین را مهمان کرد. به این دلیل این روز را سده می‌گویند.»

 

 تعاون در برپایی جشن

یکی از ویژگی‌های جشن سده تعاون و همکاری مردم است. در گذشته مرسوم بود که گردآوری هیزم و خار و خاشاک برای جشن، فریضه‌ای دینی و کرداری است که ثواب دارد. مردم با همکاری یکدیگر هیزم گرد می‌آوردند و بر بام خانه‌ها یا بر بلندای کوه آتش روشن می‌کردند. در بعضی دوره‌های تاریخی که ایرانیان برای اجرای این آیین با محدودیت روبه‌رو بوده‌اند، هیزم‌ها را بر بلندای کوه یا بالای بام خانه‌ها جمع می‌کردند و در آیین سده می‌سوزاندند، اما امروزه مکان‌های مشخصی را برای افروختن آتش انتخاب و این آیین را در این مکان‌ها برگزار می‌کردند.

 

در این جشن، زرتشتیان و موبدان به‌صورت حلقهٔ گرد آتش می‌ایستادند و  مردم در پشت سر آنها قرار می‌گرفتند. در این مراسم موبدان دعای آتش نیایش می‌خواندند و سپس هیزم‌ها را آتش می‌زدند و در ادامه به شاهنامه‌خوانی و اجرای موسیقی می‌پرداختند. زرتشتیان در آیین سده معمولاً لباس‌های سفید بر تن می‌کردند.

 

جهانی شدن

آیین سده در دوران ساسانیان به‌صورت عمومی برگزار می‌شد. این جشن در سال ۱۳۹۱ در فهرست میراث معنوی ایران به‌نام روستای «دوحصاران» و در بهمن ۱۳۹۸ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شد. پروندهٔ ثبت جهانی سده اما در سال ۱۳۹۹ در فهرست رزرو یونسکو قرار گرفت و درنهایت پروندهٔ آن که به‌صورت مشترک از سوی ایران و تاجیکستان تدوین شده بود، در هجدهمین نشست کمیتهٔ بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در شهر کاسان بوتسوانا در آفریقا به ثبت رسید.

 

مسئول تدوین و تهیهٔ پروندهٔ جهانی «جشن سده» و رئیس پژوهشکدهٔ مردم‌شناسی پیش‌ازاین دربارهٔ روند تهیهٔ این پرونده، گسترهٔ جغرافیایی آن و اینکه چرا فقط کشور تاجیکستان در پروندهٔ آن مشارکت داشته است، توضیحاتی داده و گفته بود: «جشن سده به‌عنوان یکی از جشن‌های باستانی ایران در دو حوزهٔ فرهنگی زرتشتیان ایران، یعنی شهرها و در حوزه‌های فرهنگی چون کرمان، یزد، شیراز، اصفهان و … برگزار می‌شود و از سوی دیگر در حوزهٔ فرهنگی خراسان نیز به‌ویژه در میان روستایی‌ها این آیین برپا می‌شود. همهٔ پرونده‌های میراث ناملموس با همکاری اجتماعات و گروه‌هایی که حافظ عناصر ناملموس هستند، تهیه می‌شود و پروندهٔ جشن سده هم بر همین مبنا تهیه شده است. این عنصر میراث ناملموس متعلق به حوزهٔ ایران فرهنگی است و مردم تاجیکستان نیز آن را برگزار می‌کنند.‌ با توجه به جایگاه میراث کشاورزی در تاجیکستان این آیین در آن کشور بیشتر شبیه حوزهٔ فرهنگی خراسان ماست.»

 

«علیرضا حسن‌زاده» تأکید کرده بود: «این عنصر یک میراث ملی در نزد ایرانیان است و ایرانیان آن را دارای ارزش بالایی از نظر فرهنگی و هویتی می‌دانند و مهمترین منابع ادبی و هویتی ما چون شاهنامه دربردارندهٔ اشارات مفصل و مهم به این عنصر است. این عنصر نماد وحدت اقوام ایرانی و هم‌زیستی صلح‌آمیز آنان طی قرون بوده است. سده یکی از منابع وحدت و همبستگی ایرانیان بوده و هست. اصولاً یکی از مطالبات مردم ایران به‌ویژه زرتشتیان ایران ثبت جهانی این آیین و جشن کهن بود. پاسخ به این مطالبات، سرمایهٔ اجتماعی جامعه را از نظر همبستگی ملی بالاتر می‌برد. تقویت گفتمان ایران فرهنگی یکی دیگر از نتایج ارزشمند این ثبت است که جایگاه دیپلماسی میراثی را نشان می‌دهد.»

 

 جشن جهانی فقط در دو استان

استان‌های بسیاری هنوز جشن سده را برپا می‌دارند. هرچند که گفته می‌شود مشهورترین و بزرگترین جشن سده در زمان مرداویج در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان برگزار شده است، اما به اذعان همگان در حال حاضر باشکوه‌ترین جشن سده را کرمانی‌ها برگزار می‌کنند. جشن سده پس از فروپاشی حکومت ساسانیان در محله‌های زرتشتی کرمان به‌صورت جداگانه برگزار می‌شد، اما در زمان صفویه به این رویداد انسجام داده شد و بیش از ۴۰۰ سال است که این جشن در کرمان به‌صورت عمومی و همگانی با حضور همهٔ مردم در زمین‌های روبه‌روی زیارتگاه «شاه مهر ایزد» در شامگاه ۱۰ بهمن برگزار می‌شود.

 

«محمدعلی گلاب‌زاده»، مورخ و پژوهشگر تاریخ، هم پیش‌ازاین گفته بود که جشن سده در کرمان باشکوه‌ترین جشن، نه‌فقط در ایران، بلکه در دنیاست: «جشن سده از جمله جشن‌های کهن ایران بوده که از ده‌ها سال قبل از اسلام در ایران رواج داشته است. به‌عنوان مثال در حسن‌آباد یزد، برای برپایی جشن سده، فقط بر پشت‌بام‌های منازل آتش کوچکی برافروخته می‌شود؛ مشابه آتشی که در چهارشنبه‌سوری داریم، اما در کرمان این مراسم با شکوه خاصی برگزار می‌شود. حتی در کشور هندوستان هم که زرتشتیان زیادی دارد، این جشن به شکوه سده‌سوزی کرمان نیست.»

«سیروس نیک‌بخش»، رئیس انجمن زرتشتیان کرمان، در اطلاعیه‌ای این خبر را اعلام کرد که با توجه به شهادت تعداد کثیری از هموطنان عزیز در حادثهٔ تلخ تروریستی کرمان و در راستای همدردی با خانواده‌های داغدار این عزیزان، آیین ملی و جهانی سده امسال در محل جشن‌گاه ملی سده کرمان برگزار نمی‌شود.

 

 آیین‌های سده

پیش از برگزاری جشن سده، آتش که عنصر اصلی این جشن است باید فراهم شد. بنابراین، از روزها قبل مردم با یکدیگر مقادیر زیادی از هیزم را برای برپایی آتش جمع‌آوری می‌کنند. تمامی مردم اعم از زن و مرد، پیر و جواد دست‌به‌دست یکدیگر می‌دهند تا تل از بوته، خار و هیزم را برای جشن مهیا کنند. پس از جمع‌آوری خرمنی مخروطی‌شکل به‌نام سده برای برپایی آتش درست می‌کنند؛ سده پنج تا شش متر ارتفاع و ۱۲ تا ۱۴ متر قطر دارد. به‌دلیل آنکه در طی جشن این خرمن را می‌سوزانند، به آن سده‌سوزی هم می‌گویند.

در روز مراسم، مردم زودتر از روزهای قبل کسب‌وکار خود را تعطیل می‌کنند و خود را به محل جمع شدن هیزم‌ها می‌رسانند؛ حتی در برخی از مناطق روز سده تعطیل رسمی است تا همگی بتوانند در آن حضور پیدا کنند. خانواده‌ها نیز فرشی بر زمین می‌اندازند، آجیل و خوراکی می‌خورند و به گفت‌وگو مشغول ‌می‌شوند. موسیقی و نقالی تا شب و هنگام سوزاندن خرمن‌ها ادامه دارد.

با فرارسیدن غروب آفتاب، تاریکی جای نور را می‌گیرد، موبدان زرتشتی با لباس‌های سپید خود درحالی‌که آتش نیایش از اوستا را زمزمه می‌کنند و یک دستشان در دست موبد و در دست دیگرشان لاله است، به‌سمت تل هیزم می‌روند. گروهی از جوانان هم با لباس‌های سپید و با در دست داشتن هموخ (مشعل) روشن در کنار موبدان حرکت می‌کنند. آنها سه دور به‌سمت راست در اطراف هیزم‌ها می‌چرخند و درنهایت موبدان بزرگ با آتشدان و جوانان با هموخ هیزم‌ها را از چهار طرف آتش می‌زنند. آتشی را که برای برافروختن هیزم استفاده می‌شود، هنگام بامداد از آتشکده می‌آورند.

 

آتش نیایش نام یکی از سروده‌های اوستاست که مردم و موبدان آن را در جشن سده می‌خوانند. این نیایش را با عنوان یسنای ۶۲ نیز می‌شناسند که بخش مهمی از ادبیات مزدیسنا نیز به‌شمار می‌رود. در ادامه به بخشی از این سرودهٔ ‌زیبا اشاره می‌کنیم:

با کم شدن زبانه‌های آتش جمعیت به‌سمت آن آمده و از روی آتش می‌پرند، برخی این‌ کار را با پریدن اسب تجربه می‌کنند. با خاکستر شدن آتش مردم به خانه‌های خود می‌روند. براساس یک باور کهن در این شب ستارهٔ گرما بر زمین درود می‌فرستد و در این میان کشاورزان نیز برای برکت مقداری از آتش خاکستر را به نشانهٔ پایان زمستان به کشتزارهای خود می‌برند تا سرمای زمین را بشکنند.