«وَرنی» نه فرش است و نه گلیم. زیراندازی چشم‌نواز بافته‌شده از ابریشم و پشم است که سادگی و سبکی گلیم و ظرافت و زیبایی فرش را یک‌جا دارد. در خانه مادربزرگ‌ها، آن فضاهای خالی کوچک که فرش نمی‌شد با گلیم یا «ورنی» پر می‌شد و رنگ و نقش طبیعی آن در کنار فرش‌ها خودنمایی می‌کرد.

 

«ورنی‌بافی» چیست؟

کارشناسان خبره فرش و گلیم معتقدند «ورنی»، نوعی گلیم دو رو است که حد فاصل گلیم و قالی به حساب می‌آید. این دست‌بافته به مهارت زیادی نیاز دارد و یکی از دست‌بافته‌های سخت و نیازمند تجربۀ بافنده است. نخ «ورنی‌بافی» از تلفیق ابریشم و پشم حاصل می‌شود. برای چله از تارهای پنبه‌ای، پشمی یا ابریشمی استفاده می‌شود و برای پود هم خامه پشمی و ابریشم دست‌ریس. شیوۀ بافت هم به روش پودپیچی است که در آن علاوه بر نخ تار و نخ پود از پود نازک نیز در بافت گلیم استفاده می‌شود. پود به حالت پیچش از میان نخ‌های تار عبور می‌کند و سپس با عبور پود نازک و کوبیدن آن با شانه، درگیری نخ‌های تار و پود قطعی می‌شود. مشابه آن با همین تکنیک در کرمان نیز بافته می‌شود و به «شیرکی‌پیچ» معروف است و صد البته که در طرح و نقش با ورنی‌بافی متفاوت است. «ورنی»، بر روی دار به صورت عمودی و معمولا توسط زنان و دختران عشایر در فصل قشلاق بافته می‌شود؛ فصلی که عشایر فرصت کافی برای استراحت و سکونت در یک منطقه را دارند.

 

طرح‌ها، رنگ‌ها و خطوط «ورنی»، بازتابی از سبک زندگی عشایر و حتی فصل زندگی آن‌هاست. حاشیه «ورنی» زنجیره‌ای است و طرح و نقش کلی آن به صورت ذهنی با نقوش حیوانی مانند سگ، خرس، خروس، اسب، شتر، کلاغ، روباه، گوسفند و بز با استفاده از ۳ تا ۸ ترنج مزین بافته می‌شود. بافت کناره‌های «ورنی» از سخت‌ترین قسمت‌های بافت است و برای اینکه حاشیه «ورنی» جمع نشود، هنرمند «ورنی‌باف» از گره «قرضی» یا «تار قرضی» استفاده می‌کند (در گره قرضی قلاب را از وسط دو نخ چله رد می‌کنند و سپس مانند پود ضخیم بعد از ۵ نخ چله سر نخ خامه تیره رنگ را بیرون می‌کشند و وسط دو نخ چله زیر و رو قرار می‌دهند و سر قلاب را از وسط دو نخ چله داخل می‌برند و این مرتبه بعد از چهار نخ چله سر دیگر نخ خامه تیره بیرون می‌آورند). «ورنی»، بدون نقشه بافته می‌شود و چون در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود جزو انواع گلیم به حساب می‌آید و از لحاظ شکل ظاهری به قالی شباهت دارد. ابزار «ورنی‌بافی» هم دار و دفین است.

 

خاستگاه «ورنی‌بافی»

برای رسیدن به خاستگاه «ورنی‌بافی» باید راهی دشت مغان شویم. هر چند «ورنی‌بافی» هنر دست عشایر ایل شاهسون بوده، اما اصالت آن به دشت مغان برمی‌گردد که در اردبیل است. ایل شاهسون هم از دورهمی و اتحاد حدود 50 ایل پدید آمده که به دستور شاه عباس صفوی برای جلوگیری از دست‌اندازی‌های ترکان عثمانی، در آذربایجان مستقر شدند و شاه عباس نام شاهسون را بر آنها گذاشت. «ورنی‌بافی» هم هنر دست این عشایر و به نام «سوماک» نیز مشهور است.

 

هنرمندان عشایر مناطق گرمادوز و ارسباران در آذربایجان شرقی، پشم حاصل از دام هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند، به روشی ساده و با استفاده از رنگ‌های طبیعی رنگرزی می‌کردند و «ورنی» می‌بافتند. در بسیاری از سنگ مزارهای تاریخی منطقه ارسباران در روستای انجرد در شهرستان اهر و روستای آس در شهرستان کلیبر نقوشی از «ورنی‌بافی» وجود دارد که نشان از قدمت این هنر در این مناطق دارد. جالب است بدانید تابلوی ورنی مغان، همزمان با حضور تیم باشگاه فوتبال «النصر» عربستان سعودی در تهران از سری مسابقات باشگاه‌های فوتبال آسیا به مناسبت انتخاب اردبیل به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای عضو اکو در سال ۲۰۲۳ از جمله هدایای فدراسیون فوتبال به تیم النصر عربستان بود. سال ۱۳۹۸ «ورنی» الهام گرفته از هویت عشایر منطقه مغان در استان اردبیل، نشان جغرافیایی بین‌المللی را کسب کرد.

 

کاربرد «ورنی‌بافی»

«ورنی» نوعی زیرانداز است. عشایر خطه آذربایجان از «ورنی» برای دوخت خورجین نیز استفاده می‌کنند؛ خورجین‌های بزرگی برای حمل رختخواب و اثاثیه به هنگام کوچ از ییلاق دشت مغان دیده می‌شود. نقوش حیوانات و پرندگان روی «ورنی» خورجین هم از آثار سفالی پیش از تاریخ این منطقه الهام گرفته شده است. «ورنی» به عنوان روانداز یا تزیین آلاچیق هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. به دلیل استفاده از ابریشم در بافت آن از نظر وزن سبک‌تر از گلیم است. «ورنی»‌ها معمولا به رنگ قرمز لاکی، سرمه‌ای و آبی روشن هستند. «ورنی» قابلیت بافت در همه اندازه برای پشتی، پادری، قالیچه و کناره را دارد.