زن قدرتمند گمشده در تاریخ

نقش‌برجسته‌های صخره‌ای از مهمترین مستندات تاریخی هستند که از اعماق زمان بیرون آمده و ماندگار شده‌اند تا صدای عصرشان را به ما برسانند. این نقش‌برجسته‌های کم‌نظیر نشان‌دهنده‌ٔ اوج هنر دوران ساسانی‌اند و تا‌به‌حال به روش‌های مختلف از سوی محققان و پژوهشگران مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یکی از مهمترین اختلاف‌نظرها دربارهٔ این تعیین هویت برخی از نقش‌برجسته‌هاست. یکی از نقش‌های که تاکنون تعیین هویت مناسبی برای آن ارائه نشده، نقش زن والامقام و سلطنتی به‌همراه شاهزادهٔ ساسانی در محوطهٔ موسوم به نقش‌رجب است. «فردریش زاره»، باستان‌شناس آلمانی، در سال ۱۹۱۰ اشخاص این نقش‌برجسته را مادر و همسر شاه و یک شاهزاده معرفی می‌کند. «ارنست هرتسفلد» آلمانی آنها را ملکه و ندیمه می‌نامد. درنهایت «والتر هینتس»، ایران‌شناس، اشخاص این نقش‌برجسته را ملکه دینک و دخترش آدور-آناهید تشخیص می‌دهد. با در نظر گرفتن این نظریات مشخص می‌شود که نقش در میان پژوهشگران کاملاً شناخته شده بوده و همگی آنان به‌واسطهٔ اینکه نقش در کنار کادر نقش برجستهٔ دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان در محوطهٔ نقش‌رجب حجاری شده است، آن را جزوی از زنان دربار اردشیر پاپکان معرفی کرده‌اند. بااین‌‌حال، حسین فیضی و رسول موسوی حاجی، باستان‌شناسانی هستند که تحقیقاتشان نشان می‌دهد این نقش‌برجسته، زن برجسته‌ٔ دیگری از خاندان سلطنتی است و مربوط به دوران بهرام دوم می‌شود. اما به‌راستی این زن کیست که پس از گذشت بیش از هزارسال می‌خواهد خود را به ما بشناساند؟
 

آغاز تحقیقات میدانی جدید در نقش‌رجب

تردید نخستین قدمی‌ بود که این باستان‌شناسان را دست‌به‌کار کرد تا بار دیگر به تحقیق دربارهٔ نقش‌برجسته‌های محوطه‌ٔ نقش‌رجب بپردازند. نقش‌رجب محوطه‌ای سلطنتی-آیینی با نگارکند‌های صخره‌ای از دوران ساسانیان است، این محوطه در سه کیلومتری تختگاه پارسه و یک کیلومتر و نیمی جنوب شهر تاریخی استخر قرار گرفته است. بازدید میدانی از محوطهٔ نقش‌رجب و اختلافات ظاهری در «کادربندی» نقش برجستهٔ زن سلطنتی و شاهزاده با نقش دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان باعث شد حسین فیضی به این نتیجه برسد که این نقش برجسته در تاریخی دیگر و در زمانی جداگانه به کادر اصلی اضافه شده است. این باستان‌شناس می‌گوید: «باید کادر نقش برجستهٔ دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان را جداگانه از کادر و نقش بانوی سلطنتی و شاهزاده در محوطهٔ نقش‌رجب عنوان داشت. بنابراین، شماره‌گذاری جدیدی اینگونه برای مجموعهٔ نقش‌برجسته‌های ساسانی محوطهٔ نقش‌رجب ارائه شد:

نقش‌رجب۱: مجلس دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان از مظهر اهورامزدا.

نقش‌رجب۲: شاهپور اول در کنار درباریان.

نقش‌رجب ۳: نقش سوارهٔ دیهیم‌ستانی شاهنشاه ساسانی.

نقش‌رجب ۴: نقش بانوی سلطنتی و شاهزاده.

نقش‌رجب ۵: نیم‌تنهٔ موبد مخوف کرتیر(کردیر) موبدان موبد دورهٔ سلطنت بهرام دوم.»

بعد از اینکه این تقسیم‌بندی انجام شد، مراحل بعدی تحقیقات نشان داد که نقش‌برجستهٔ زن سلطنتی به کادر نقش‌برجستهٔ دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان افزوده شده است. پرسش بعدی این بود که این زن نقش‌‌کند و مرد پشت سر او چه کسانی هستند؟ فیضی می‌گوید: «در چنین مواردی می‌توان از هم‌سنجی کمک گرفت. هم‌سنجی مقایسهٔ بین اشخاص در آثار و داده‌های یک دوره با نمونهٔ مورد پژوهش است. این کار روشی قابل‌قبول در تعیین هویت اشخاص در نگارکندهای ساسانی است. بر همین اساس آثار دورهٔ ساسانی مورد کنکاش قرار گرفت و در سه مورد گزینه‌های قابل‌مقایسه و مطابقت کشف شد.»

 

هم‌سنجی چند نقش‌نگاره برای یافتن هویت زن نقش‌رجب

نخستین مورد مشابه زن در نقش‌برجسته‌های سرمشهد و نقش‌رستم بودند. زن نقش‌برجستهٔ محوطهٔ نقش‌رجب بیشترین شباهت را با نقش زن در نقش برجسته سرمشهد را داشت. دومین گزینهٔ مشابهت زن سلطنتی و شاهزاده با نفرات نقش‌شده در سکه‌های بهرام دوم بود. در سکه‌های بهرام دوم به‌جز شاهنشاه ساسانیان یک ملکه و یک شاهزاده قابل‌رؤیت هستند.

فیضی توضیح می‌دهد: «در یکی از تیپ سکه‌های مختلف بهرام دوم، ملکه با کلاهی مشابه با زن سلطنتی نقش‌برجسته محوطهٔ نقش‌رجب روبه‌روی بهرام دوم حک شده است. در تیپ سکه‌ای دیگر شاهزاده‌ای با کلاهی مخصوص که در انتها به سر یک حیوان وحشی منتهی می‌شود، به تصویر کشیده شده که کاملاً قابل‌ مقایسه و مطابقت با نقش شاهزاده در نگارکند نقش‌رجب ۴ است. این‌چنین کلاه‌ها مخصوص شاهزادگان ساسانیان هستند و در دیگر نگارکندهای ساسانی همچون نقش‌رستم ۲ (بر سر شاهزادگان) و نقش‌رستم ۸ (بر سر ولیعهد هرمزد دوم) به نمایش درآمدند. پس به‌درستی باید این کلاه‌های کله‌حیوانی را گونه‌ای تاجوارهٔ مخصوص دربار و شاهزادگان ساسانی دانست. کلاهی که اکنون بر سر بانوی این نقش‌برجسته است.» برآیند مقایسه و مطابقت داده‌ها سرانجام نشان داد که اشخاص در نگارکند نقش‌رجب ۴، ملکه و ولیعهد دوران سلطنت بهرام دوم است.

 

این باستان‌شناس که سال‌هاست روی نقش‌برجسته‌ها مطالعه می‌کند، ادامه می‌دهد: «لوکونین یکی از پژوهشگران بنام دورهٔ ساسانیان براساس سکه‌ای که در آن نام ملکه عنوان شده، او را شاهپور‌دختک اول، نوهٔ شاهپور اول معرفی کرده است. باید در نظر داشت که این اثر (سکه حاوی نام ملکه) فقط از سوی لوکونین خوانش شده و نمونهٔ دومی از چنین اثری به نام شاهپور دختک کشف نشده است. حال اگر سخن لوکونین را قطعاً مورد پذیرش قرار ندهیم، پس با احتیاط اگر بپذیریم که نگارکند برم‌دلک ۱، متعلق به مراسم خانوادگی بهرام دوم است. پس می‌توان بانوی در نگارکند برم‌دلک ۱ را ملکه بهرام دوم معرفی کنیم. برم‌دلک ۱، نگارکندی است با موضوع غیرآیینی که در آن شاهزاده‌ای ساسانی در حال اعطای گل انار به بانوی سلطنتی است و اغلب پژوهشگران آن را متعلق به بهرام دوم می‌دانند. در کتیبهٔ نگارکند نام ملکه اردشیر‌-آناهید معرفی شده است.»
 

شاهپور دختک زنی قدرتمند

بررسی دقیق دو مشخصه و مؤلفه بیانگر قدرت بسیار گستردهٔ زن نگارکند نقش‌رجب ۴ است. فیضی اولین مؤلفه را این‌گونه برمی‌خواند: «ملکه بهرام دوم تنها بانوی دربار ساسانیان است که در نقش‌برجسته‌های صخره‌ای به‌صورت منفک (نقش‌رجب ۴) و جزوهٔ اشخاص برتر در نگارکندهای متعلق به سلطنت بهرام دوم به تصویر درآمده است. این بانوی قدرتمند در دو نقش‌برجستهٔ سرمشهد و نقش‌رستم ۲ در کنار شاهنشاه ساسانیان بهرام دوم حجاری شده است.» 

او مؤلفهٔ دوم را این می‌داند: «بانوی مذکور تنها بانوی سلطنتی است که به‌عنوان ملکه تصویرش بر روی سکه‌ها در کنار شاهنشاه ساسانیان حک شده است و این مورد به هیچ عنوان در قبل از سلطنت بهرام دوم مسبوق به سابقه نبوده و تا انتهای این دوره تکرار نشده است. این دو مؤلفه بیانگر موقعیت ممتاز شاهپور دختک به‌عنوان ملکه در دربار ساسانیان به‌عنوان شخصیت حائز اهمیت بعد از شاهنشاه ساسانیان است. اوج این قدرت را می‌توان در ایجاد نقش‌برجسته در کنار کادر نگارکند دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان در محوطهٔ نقش‌رجب مشاهده کرد.»

یافته‌ها ثابت می‌کند که این زن آنقدر قدرت داشته که بتواند در کنار شاهان قدرتمند ساسانی نقش‌برجستهٔ خود را ماندگار کند. در تاریخ آمده شاهپوردختک تنها دختر شاپور میشانشاه، پسر شاهنشاه شاهپور یکم و فرمانروای میشان، بوده است. مادر شاپوردختک، دینگ نام داشت. او برادران بسیاری به نام‌های هرمز، هرمزک، اودابخت، بهرام، شاپور و پیروز داشت. زمانی که پدرش درگذشت، احتمالاً دینگ، فرماندار میشان جانشینش می‌شود. زمانی که پسرعموی شاهپوردختک، بهرام دوم، بر تخت نشست، آن دو با هم ازدواج می‌کنند و بهرام او را «شهبانوی شهبانوان» می‌نامد. اکنون شهبانوی شهبانوان بار دیگر قدرتش را به رخمان می‌کشد و از میان نقش‌برجسته‌ها می‌خواهد به یادش بیاوریم.