آخرین روز اردیبهشت امسال بود که عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر و «عبداللطیف منصور»، وزیر آب و نیروی طالبان  طی مراسمی با حضور مقامات محلی طالبان کار ساخت کانال‌های سد بخش‌آباد در شهرستان فراه‌رود واقع در استان فراه را افتتاح کردند. ملا برادر در این مراسم گفته بود: «ساخت سد بخش‌آباد یک پروژهٔ مهم و حیاتی برای استان فراه است و ما در تکمیل این پروژه در کنار مردم فراه هستیم؛ ما این قول را نه فقط در حرف، بلکه در عمل و با اخلاص فراوان انجام خواهیم داد. ما باید سال گذشته تلاش می‌کردیم تا امسال آب این سد را ذخیره کنیم و هدر نرود.»

حاکمان افغانستان کار ساخت کانال‌های سد بخش‌آباد را درحالی آغاز کردند که تنش‌های لفظی میان مقامات عالی‌رتبهٔ ایران و طالبان به خاطر تأمین نشدن حقابهٔ ایران از رود هیرمند به بالاترین سطح رسیده بود. باوجوداین، حالا و در زمانی که حاکمان دو کشور می‌توانند به میهمانی هم بروند و میزبانی یکدیگر را عهده‌دار باشند نیز ایران صحبتی از آن به میان نمی‌آورد.

 

وزارت نیرو در تماس «پیام ما» تأیید می‌کند که در نشست مشترک با معاون رئیس‌الوزاری افغانستان، صحبتی از سد بخش‌آباد به میان نیامد. این، درحالی‌است که سد بخش‌آباد مانند سد کجکی و بند کمال‌خان تأثیر زیادی بر خشک شدن آخرین قسمت‌های هامون می‌گذارد و آثار محیط زیستی و امنیتی استان سیستان‌وبلوچستان را افزایش می‌دهد. این سد با ظرفیت هزار و ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب (۲۶ برابر سد کمالخان در استان نیمروز) بر روی مسیر رودخانهٔ فراه‌رود قرار گرفته است و ظرفیت آبیاری بیش از ۶۸ هزار و ۵۹۰ هکتار از اراضی کشاورزی با کانال ۵۰ کیلومتری سمت راست و ۵۲ کیلومتری در سمت چپ را دارد که در آیندهٔ نزدیک تکمیل خواهد شد. با تکمیل شدن این کانال‌ها، آبی که هرساله از طریق فراه‌رود به تالاب هامون در استان سیستان‌وبلوچستان می‌رسید، به‌صورت کامل قطع می‌شود و پروندهٔ آبگیری و احیای تالاب هامون برای همیشه بسته می‌شود.

 

رئیس پژوهشکدهٔ تالاب بین‌المللی هامون تابستان امسال در مورد افتتاح کانال‌های منتهی به این سد هشدار داده بود. طبق اعلام «جواد میر هریجانی» هنوز مطالعه‌ای دربارۀ اینکه دقیقاً چه حجمی از گردوغبار هوای سیستان از بستر خشک دریاچه هامون بلند می‌شود، انجام نشده است، اما می‌توان گفت که بخش زیادی از این گردوغبار مربوط به دریاچه است. درواقع چهار کریدور اصلی باد منطقه از روی دریاچه هامون می‌گذرند و این باعث می‌شود خاک بستر دریاچه سهم زیادی در گردوغبار سیستان داشته باشد. اگرچه این وضعیت همه‌ساله بوده است، اما امسال با خشک‌شدن فراه‌رود، هامون سابوری هم به‌عنوان یک منبع گردوغبار عمل می‌کند: «افغانستان با آغازبه‌کار تکمیل سد «بخش‌آباد» روی فراه‌رود کار را برای سیستان سخت‌تر کرده است. هرساله حدود یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون مترمکعب سیلاب از طریق فراه‌رود به هامون سابوری وارد می‌شد که با اقدام افغانستان این میزان امسال به صفر رسیده است. همین آب باعث می‌شد هامون سابوری کاملاً خشک نباشد و منبع گردوغبار نشود. با تکمیل سد بخش‌آباد، قطعاً وضعیت سیستان وخیم‌تر خواهد شد. اگر موضوع حقابۀ هیرمند، آب را از سیستان گرفت، موضوع حقابۀ فراه‌رود، هوا را از اهالی سیستان می‌گیرد. متأسفانه حتی برای فراه‌رود هیچ معاهده و توافقی نیز با همسایۀ افغانستانی نداریم.»

«محمد سرگزی»، نمایندهٔ شهروندان زابل در مجلس شورای اسلامی، به پیام ما می‌گوید که در زمان این سفر بر همهٔ مباحث مانند سد بخش‌آباد و موضوع فراه‌رود به مسئولان گوشزد شده است و با وجود این فراموشکاری اما باز هم انتظار می‌رود که ایران منافع طالبان را یک‌سویه تأمین نکند: «قطعاً نباید تعامل یک‌طرفه باشد، همان‌طور که آنها به‌دنبال تأمین منافع خودشان در ارتباط با ایران هستند، ما هم باید منافع مردم ایران را تأمین کنیم.»

 

اما یک کارشناس سیاسی افغانستانی که به‌دلیل سکونت در افغانستان نمی‌خواهد نامش فاش شود، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» تأکید می‌کند که ملا برادر در سفر به ایران حتی آمادگی پاسخ به سؤال دربارهٔ بخش‌آباد و فراه‌رود را داشته است. همچنین ارزیابی طالبان از گفت‌وگو با ایران در نگاه حاکمان افغانستان مثبت و پر از دستاورد تلقی می‌شود و امیدوار هستند بار دیگر امتیازهای قابل‌توجهی از ایران دریافت کنند، مانند آنچه در مورد سفارتخانه رخ داد.

 

«محسن ابراهیمی»، کارشناس حقوق بین‌الملل که بر دیپلماسی آب تمرکز دارد، نیز تأکید می‌کند که فراه‌رود از خاک افغانستان سرچشمه می‌گیرد و وارد تالاب مرزی ‌هامون سابوری می‎‌شود.‌ هامون سابوری روی مرز ایران و افغانستان قرار دارد و بخشی از تالاب‌های بین‌المللی ‌هامون است که در کنوانسیون رامسر و همچنین در فهرست شبکهٔ جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کرهٔ یونسکو ثبت شده است. بنابراین، هم این رودخانه مشمول مقررات آب‌های مرزی می‌شود و هم اثرات سوءمدیریت آن خارج از مرزهای افغانستان می‌تواند در فضای منطقه‌ای و بین‌المللی بررسی شود. او به «پیام ما» می‌گوید: «آورد رودخانهٔ فراه‌رود حدود ۱.۲ میلیارد مترمکعب در سال است و سدی که افغانستان در حال احداث آن  روی فراه رود است، طبق اطلاعات موجود ۱.۲۵ میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد. یعنی حجم آن برابر آورد رودخانه و حتی اندکی بیشتر است. این سد قادر است کل آب رودخانه را کنترل و ورودی به‌ هامون سابوری را تقریباً صفر کند که فکر می‌کنم اکنون نیز این‌طور است. ما اطلاعات دقیقی از میزان پیشرفت این سد نداریم، ولی به‌هرحال براساس آنچه می‌دانیم و از اطلاعات منتشرشده از سوی خود افغانستان متوجه می‌شویم، در طرح آن مشابه سد کمال‌خان، هیچ توجهی به محیط زیست و حیات و زیست مردم پایین‌دست نشده است. افغانستان باید در احداث سد بخش‌آباد حقابهٔ تالاب‌های بین‌المللی ‌هامون را می‌دید مانند ملاحظاتی که باید در زمان احداث سد کجکی و سد انحرافی کمال‌خان در نظر می‌گرفت، اما نگرفت. طبق قواعد بین‌المللی، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سد بخش‌آباد بر پایین‌دست باید توسط کشور افغانستان انجام شده و آسیب‌های فرامرزی آن احصا و اصلاح شود. اما آنچه حقوق بین‌الملل می‌گوید و آنچه در حقیقت اجرا می‌شود، تفاوت دارد. افغانستان کشور بالادست است و ایران در این منطقه کشور پایین‌دست؛ خلاف برتری‌ای که در مرزهای غربی دارد.»

 

این کارشناس معتقد است با وجود اینکه افغانستان با توجه به گسترده‌تر بودن، دایرهٔ عمل گسترده‌تری دارد؛ اما ایران هنوز می‌تواند اشتباهات سد کجکی را در مورد بخش‌آباد تکرار نکند: «به‌ویژه حالا که می‌داند طالبان به ایران برای ترانزیت، برای امنیت مرز، برای اسکان پناهجویان و بسیاری موارد دیگر نیاز دارد. سازمان حفاظت محیط زیست باید در این زمینه بسیار فعال و پررنگ وارد عمل می‌شد، نه اینکه تا این سطح منفعل؛ زیرا آسیب‌های محیط‌ زیستی در ساخت این سد بسیار پررنگ است.»

 

عبدالغنی در سفر به ایران مدعی شده بود که تغییراقلیم باعث خشکسالی در افغانستان و مهاجرت اجباری ساکنان برخی شهرهای مرزی این کشور شده است، اما دانشگاه تربیت مدرس تهران، پژوهشی ارائه کرده است که ادعای این مقام طالبان را رد می‌کند. براساس یافته‌های این دانشگاه، تغییراقلیم فقط دو درصد بر تولید منابع آبی بالادست هیرمند اثرگذار بوده است، اما آنچه ۹۹ درصد ورود آب به ایران را کاهش داده، عامل انسانی و طرح‌های توسعه‌ای افغانستان، اعم از گسترش‌ سدها و افزایش ۶۲ درصدی کشاورزی در پایین‌دست هیرمند در افغانستان است. این مطالعه تأیید می‌کند که وقتی افغانستان همۀ آب را به‌سمت اراضی کشاورزی می‌برد تا سطح زیر کشت را گسترش دهد، در مرز شرقی ایران، زمین‌های زراعی باید می‌شد و تخریب سرزمین شدت می‌گرفت.

 

مقامات طالبان از ابتدای مناقشهٔ آبی بر سر حقابهٔ رودخانهٔ هیرمند مدعی بودند که آبی در دو سد کمال‌خان و کجکی موجود نیست. ادعایی که بار دیگر توسط عبدالغنی تکرار شد. بااین‌حال، تصاویر و فیلم‌های ماهواره‌ای از همان ابتدا گویای حقیقتی دیگر بودند. سد مخزنی کجکی در اردیبهشت‌ماه امسال پرآب بود و فقط بسته‌ بودن دریچه‌های خروجی و کنترل خروج آب از آن، پایین‌دست را بی‌آب کرده بود. میزبانان عبدالغنی هیچ اشاره‌ای به سایر برنامه‌های طالبان نداشتند و فقط موضوع حقابهٔ هیرمند را مطرح کرده‌اند.