عملیات «آسفالت‌ریزی، زیرسازی و اقدامات اساسی» در دو لاین جاده گلیران از ده روز پیش آغاز شده و در مدت دو سال گذشته، عریض‌ترش کردند اما اصل جاده را قبل‌تر ساخته‌اند.  اوایل خرداد ۱۴۰۰ مسئولان استانی و محلی به بلندترین ارتفاعات شهرستان بابل رفتند و کلنگشان را بر زمین کوفتند و گفتند هدف، ساخت راه دسترسی برای معدن گلیران است. این جاده که ایمیدرو (سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران) کارفرما و شرکت «آبادگران نصر کوثر» پیمانکار آن است، ۱۳۵ میلیارد تومان اعتبار گرفت تا همانطور که «مهدی رازجویان»، معاون استاندار در مراسم کلنگ‌زنی می‌گفت، زغال‌سنگ معدن به شرکت ذوب‌آهن اصفهان منتقل شود و تولید سرعت بگیرد.

مخالفان می‌گویند آنچه از دو سال گذشته در این جغرافیا رخ داده و اکنون دارد به سرانجام می‌رسد، «ویرانی شاهرگ حیاتی بابل» است. آنها اگرچه در دو سال گذشته خاموش بوده‌اند اما حالا صدایشان شنیده می‌شود: «جاده‌کشی و اتوبان‌کشی، آن هم در دل جنگل‌های چند میلیون ساله هیرکانی چه توجیهی دارد؟»

 

در روز مازندران، یکی از فعالان محیط زیست در کانال تلگرامی اطلاع‌رسانی «بابلی‌ها» نوشت: «جاده‎کشی در جنگل، پهن‌کردن فرش قرمز برای سیل است و راه را برای آمدن سیل هموار می‌کند. فرود هر کلنگی بر زمین‌های جنگلی برای آغاز راه‌سازی، نیشتر به قلب دوستداران محیط زیست می‌زند. بسیاری از طرح‌های در ظاهر عمرانی، دل جنگل‌ها سرا شکافته‌اند و فرش قرمزی پهن کرده‌اند برای زمین‌خواران تا آنها مسیر دسترسی‌شان برای ویلاسازی آسان‌تر شود.»

 

«جواد یعقوب‌زاده»، فعال محیط زیست در بابل با این نوشته هم‌نظر است و می‌گوید با تعریض جاده، یکی از آخرین جنگل‌های بکر این شهر، در معرض نابودی قرار گرفته است. از نگاه او چنین مدل ناپایداری از توسعه، به افزایش سیل، قاچاق چوب و فروش زمین به خوش‌نشینان دامن میزند. «این جنگل‌ها آب مورد نیاز کشاورزان پایین‌دست را تامین می‌کنند و با از بین رفتنشان معیشت روستاییان به خطر می‌افتد. صحبت از بیشتر از 50 هزار هکتار زمین برنج‌کاری است. آیا این مدل توسعه به حفاظت و امنیت می‌انجامد؟ آیا این توسعه پایدار است؟» یعقوب‌زاده باز هم می‌پرسد: «چرا سازمان‌های منابع طبیعی و محیط زیست اجازه چنین توسعه‌ای را دل جنگل‌ها دادند؟ آیا به این فکر نکردند که این جنگل آب مورد نیاز مردم را تامین می‌کند؟ نیمی از چشمه‌های منطقه خشک شده است. مردم جنگل‌نشین با لوله‌کشی از راه دور آب را به محل زندگی خود رسانده‌اند. آیا به این فکر نکرده‌اند که تمام حیات و معیشت مردم به این جنگل وابسته است؟ ما سیل‌های پی در پی را از سر گذرانده‌ایم و نقش تخریب جنگل در این سیل‌ها بر همه روشن است. حالا با کوچکترین سیل روان‌آب‌ها در این جاده جمع می‌شوند و سیل دیگری را رقم می‌زنند. همین هفته پیش سیل بیش از 2300 میلیارد تومان به زیرساخت‌ها خسارت زد و یک سال پیش سیل چند نفر را کشت.» 

 

 شوکاها رفتند

معدن زغال‌سنگ گلیران در ارتفاعات البرز مرکزی قرار دارد، ۷۰ کیلومتری جنوب بابل، بخش بندپی شرقی. بهره‌برداری از این معدن به سال 1355 نسبت داده می‌شود اما 20 سال بعد از این تاریخ یعنی در سال 75، بهره‌برداری دولتی از گلیران آغاز شد. بهره‌برداری از معدن تا سال‌ها موفق نبود و مشکلات واگذاری و نبود استقبال از طرف بخش خصوصی گلیران را تعطیل نگه داشت. تا اینکه اردیبهشت 96 دوباره فعال شد. گفته می‌شود اکنون بیشتر از 300 کارگر دارد و استخراج ماهانه آن به چهارهزار و 500 تن زغال‌سنگ رسیده و یکی از بزرگترین معادن تولید زغال‌سنگ در کشور به‌شمار می‌رود.

 

جست‌وجوها درباره فعالیت این معدن به همین موارد جزئی می‌رسد و علاوه بر این به مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «ارزیابی اثرات زیست محیطی معدن زغال‌سنگ در شمال ایران به‌روش ماتریس لئوپولد ایرانی» که تابستان ۱۳۹۷ در مجله علوم پزشکی زانکو (دانشگاه علوم پزشکی کردستان) به چاپ رسیده، به‌طور خاص به معدن زغال‌سنگ گلیران پرداخته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که این معدن «از نظر اجتماعی-اقتصادی اثر مثبت ناچیز و در محیط بیولوژیکی پیامدهای منفی شدید و مخرب داشته به‌طوری که تعداد کل اثرات منفی در محیط بیولوژیکی با فراوانی ۳۱۰ اثر بیشتر از سایر محیط‌ها و تعداد کل اثرات مثبت با فراوانی ۱۶۲ اثر مربوط به محیط اجتماعی اقتصادی است». بر پایه این پژوهش عمده اثرات منفی محیط زیستی معدن زغال‌سنگ در بخش فیزیکی، آلودگی و فرسایش خاک، آلودگی هوا و عمده اثرات منفی در بخش بیولوژیکی، تاثیر بر تراکم گونه‌های گیاهی و جانوری و کیفیت زیستگاه بوده است. «معدن گلیران در وسط جنگل و نزدیکی روستاها است به گفته اهالی روستاهای اطراف معدن، با احداث و بهره‌برداری از آن تعدادی از گونه‌های گیاهی همچون نوعی از ونوشه (بنفشه قرمز)، چای کوهی و قارچ زرد کیجا از بین رفتند و همچنان تعدادی از گونه‌های جانوری از جمله شوکا که گونه‌ای از گوزن‌های کوچک به‌شمار می‌آید و اردک نوک‌خاکستری از جنگل‌های اطراف معدن مهاجرت کردند و بیشتر از ۱۰ سال است که در آن اطراف دیده نشدند. همچنین احداث معدن زغال‌سنگ اثرات نامطلوبی هم روی کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمینی، ساختار فرسایش خاک، آلودگی خاک، آلودگی صوتی، کیفیت هوا در منطقه گذاشته است.» در نهایت این مطالعه نتیجه می‌گیرد حذف کامل اثرات و پیامدهای منفی معدن زغال‌سنگ غیرممکن است هرچند «می‌توان از طریق اقدامات اصلاحی» در قالب برنامه مدیریت محیط زیستی، اثرات منفی بهره‌برداری از این معدن را به‌خصوص در محیط بیولوژیکی کاهش داد.

 

جاده را عریض کردند

یکی از فعالان محیط زیست که نمی‌خواهد نامش در این گزارش بیاید می‌گوید جاده را به بهانه معدن ساخته‌اند اما اصل ماجرا همین زمین‌های ییلاقی است. «جاده از قبل بود اما خاکی بود و البته اینقدر عریض نبود. شنیده‌ایم که بعضی مسئولان در ییلاقات بالای جاده زمین خریده‌اند و مرتع را تصرف کرده‌اند. آسفالت شدن جاده به نفع آنهاست.» این فعال محیط زیست با اطمینان می‌گوید که در این مسیر نزدیک به هزار درخت قطع شده است و کسی نتوانسته جلوی تخلف کارفرما و پیمانکار را بگیرد. «عرض بعضی نقاط جاده تا 17 متر هم رسیده است. وقتی کار ساخت جاده به کیلومتر پنج رسیده بود، تعداد درختان قطع شده به 230 اصله رسید. بعد منابع طبیعی جلوی کارشان را گرفت اما بعد از توقفی کوتاه دوباره قطع درختان را از سر گرفتند. حالا نزدیک به هزار درخت قطع شده است و همه به چشم دیده‌اند. با هر باران نیمه‌شدید درختان حریم جاده پایین آمده‌اند و تا یکی دو سال آینده شمار درختان افتاده، به دو هزار اصله هم می‌رسد. همه اینها به خاطر جاده‌ای است که روزانه شاید 6،7 ماشین سنگین از آن بگذرد، آن هم در حالی که مسیرهای دیگری برای عبور وجود داشت و چنین جاده بزرگی ضروری نبود. به راحتی آمدند جنگل را تکه‌تکه کردند. کسی هم دیگر جرات اخطار دادن ندارد.»

 

«داریوش عبادی»، یکی دیگر از فعالان محیط زیست مازندران این گفته‌ها را تایید می‌کند. او به «پیام ما» می‌گوید: «اوایل 1400 معدن زغال‌سنگ درباره جاده درخواست داد و کار را شروع کردند. اینطور که در کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی بابل تصویب شد، بر اساس پلن، جاده مورد نظر به عرض 6.7 متر و در طول 27 کیلومتر است و 196 اصله درخت نشانه‌گذاری شد که در طول مسیر جاده قطع شود اما این مصوبه را دور زدند. وقتی رئیس منابع طبیعی عوض شد و رئیس جدید آمد، نیمی از جاده را به سرانجام رساندند اما چنان عریض که در بعضی نقاط به 20 متر می‌رسد. در حال حاضر میانگین عرضی که محاسبه شده 12 متر است، یعنی تقریبا دوبرابر آنچه تصویب شده بود.»

 

به گفته عبادی، از آنجا که منطقه کوهستانی و شیب‌دار است، عمق و ارتفاع ترانشه (فرورفتگی و دیواره عرضی خاک) از آنچه در مصوبه پیش‌بینی شده بود، بیشتر شد. «تجاوز از عدد 6.7 متر که کمیته در نظر گرفته بود مساوی با رانش زمین و سقوط درختان مجاور است. با دوبرابر شدن این رقم هم شیب بیشتر شده و هم ارتفاع ترانشه به 3-4 متر رسیده است. همین روند باعث شد بالغ بر هزار اصله درخت قطع شود. بعد از بارش‌های اخیر هم رانش‌های متعدد داشتیم و باعث سقوط درختان بسیاری شد.» از نگاه او می‌شد جاده معدن از گلیران به فیروزجاه برود، نه اینکه در مسیری پیچ و واپیچ و بلند، از «دمیلرز» بگذرد. «اینطور نشد چون بعضی افراد در آن مناطق زمین داشتند و برای تغییر کاربری، به جاده نیاز داشتند.» اما چرا تمام این مدت فعالان محیط زیست سکوت کردند و صدایی از منابع طبیعی هم نیامد؟ عبادی می‌گوید: «اعتراضات منابع طبیعی به‌جایی نرسید و شکایت‌ها وقفه‌ای کوتاه در کار جاده انداخت. متاسفانه فعالان محیط زیست هم دیر خبردار شدند. جاده‌ای به طول 27 کیلومتر در دل جنگل‌ها باید مطالعه ارزیابی اثرات محیط زیستی می‌داشت اما کار را به کمیته فنی سپردند. همه ما متعجبیم که در جاده‌ای با این گسست عمیق و اثرات گسترده، چرا مسیر قانونی طی نشد و کار را در منابع طبیعی حل و فصل کردند.» 

 

در تبلیغات از سیل ابرها در ارتفاعات می‌گویند تا گردشگران را به بلندی‌های گلیران بکشانند، از اینکه نزدیک به 50 خانوار در بهار و تابستان در روستای گلیران ساکن‌اند اما ییلاقات بکر و دست‌نخورده مانده چون صعب‌العبور است و در فصل سرد خالی از سکنه می‌شود. گلیران مرتعی است که رفته‌رفته به سکونتگاه ییلاقی تبدیل شد، کد روستایی گرفت و حالا منطقه‌ای خوش‌نشینی است در ارتفاع 2800 تا 3000 متری؛ یکی از مرتفع‌ترین نقاط حوزه شهرستان بابل. جاده‌ای 27 کیلومتری در این مسیر جنگل را شکافته و تا معدن زغال‌سنگ و سپس فیروزجاه پیش رفته است. معلوم نیست با بارش‌ها و سیل‌های بعدی چند درخت در حریم جاده از خاک بیرون می‌افتد و می‌میرد.