حرف از هنر رودوزی‌های باسابقۀ ایرانی که می‌شود، آجیده‌دوزی گل‌سرسبد است. کوتاه و مختصر دربارۀ این هنر باید گفت که در آجیده‌دوزی لایه‌ای از پنبه بین دو لایه پارچه قرار می ‌گیرد و سپس با دوخت روی پارچه، نقوش و طرح‌های ظریف و برجسته ایجاد می‌شود. به این هنر «پنبه‌دوزی» یا «لایه‌دوزی» هم می‌گویند.

 آجیده‌دوزی چیست؟

معنـی کلمـۀ «آجیـده»، چگونـگی هنر آجیده‌دوزی را برایمان روشن می‌کـند. در فرهـنگ «عمـید»، آجـیده به معـنای «بخیه‌زدن» و «سوزن‌زدن» است و در واقع آجیده‌دوزی همان‌طور که اشاره شد، یعنی دوخت ریز و ظریف بر روی پارچه‌ای دولایه با لایۀ نازکی از پنبه در وسط آن. این نوع دوخت، اغلب برای تزیین روبالشی، لحاف، روتختی، البسه، کلاه‌های درویشی، سجاده، روانداز و بقچۀ سوزنی استـفاده می‌شود. جالب است بدانیم که بقچۀ سوزنی نوعی زیرانداز بوده و با خود به حمام‌های عمومی مـی‌بـردنـد تـا بـعـد از حـمـام و زمـــان لباس‌‌پوشیدن، زیر پای خود بیاندازند و مانعی از سُرخوردن باشد. حالا با جمع‌شدن بقچۀ سوزنی از اسباب زندگی، یکی از اصلی‌ترین هنرهای آجیده‌دوزی هم از میان رفته‌ اسـت. 

 تاریخچۀ آجیده‌دوزی

برای اینـکه از تاریخ آجیده‌دوزی سر در بیاوریم، باید به زمان هخامنشـیان سفر کنیم. تیردان‌ سربازان هخامنشـی می‌گوید که آجیـده‌دوزی چـقـدر قـدمــت دارد. زیرتسـمه‌های تیـردان‌ با یـک لایه پارچه پنبه‌دوزی و آستر داده شده تا سنگینی وزن تیردان موجب اذیت شانۀ حمل‌کننده نشود. تیردان ابزاری برای  نگهداری تعداد معینی تیر بوده. تیرانداز وظیفه‌ داشت تیردان را بر دوش چـپ افکنده و به‌وسیلۀ زبانۀ چرمی تیـردان، آن را بـر دوش خود گره بزند. نمـونه‌های دیـگر آجیـده‌دوزی در تیردان سربازان عـصر اشکانی و سـاسانی نیز به چـشـم مـی‌خـورد. آجیـده‌دوزی، حیـات خودش را در دوره‌های تاریخی بعدی ادامه می‌دهد و به عصر قاجار می‌رسد؛ روزگاری که هنرمندان آجیده‌دوز برای رویۀ پارچۀ قلمـکار، یـک نقـش ریز انـتخاب و آن را آجیده‌دوزی می‌کردند.

در دوران افشـاریان و زندیان، از قباهای پنبه‌دوزی‌شده هـمراه بـا تزئیـناتی چون یراق‌دوزی و قیطان‌دوزی استفاده می‌کردند. در دوران قاجاریه، شلوارهای پنبه‌دوزی‌شده که به «جوراب‌شلواری» مشهور بودند، رواج داشت.

تعدادی پوشش سر، در موزۀ مردم‌شناسی پاریس نگهداری می‌شود که جنس آن‌ها از ترمه، مخمل، کرباس، کتان، ابریشم و پشم است که برخی از آن‌ها گلدوزی و آجیده‌دوزی شده‌اند. تاریخ دوخت آن‌ها مشخص نیست، اما تاریخ نخستین خرید (قرن ۲۰ میلادی) نوشته شده.

نگاهی به تاریخ ادبیات نیز نشان می‌دهد که شاعرانی چون «نظام‌قاری» (قرن ۹ ه.ق)، «ابوالعلاء گنجـه‌ای» (قرن ۱۲ ه.ق)، «انوری» (قرن ۶ ه.ق)، «فـردوسی» (قرن ۴ ه.ق) و «ذوالـفقار شیروانی» (قرن ۷ ه.ق) در اشعارشان به آجیده و صورت‌های مختلف آن اشاره کردند.

 آجیده‌دوزی در آینۀ سفرنامه‌ها

«پـیترو دلاواله» جهانگرد ایتالیایی قرن هفدهم میلادی، در سـفرنامۀ خود به لباس ایرانیـان در روزگار صـفویه اشاره کرده و این‌طور نوشته: «جلیـقـه‌ای که ایرانیان در زمستان می‌پوشند، غالباً از نوع پنبه‌ای بوده و حالتی رنگین و پرنقش دارد و داخل آن را پنبه‌دوزی می‌کنند.»

«ژان شاردن» جهانگرد فرانسوی قرن هفدهم نیز در سفرنامۀ خـود نوشته: «جنس پارچۀ لباس ایرانیان عصـر صفوی، ابریشم یا کتان بوده و به آن آسـتری ضخیم می‌دوختند و میان رویه و آسـتر لبـاس، یک لایه پنبه می‌گذاشتند تا به این روش به گرمای لباس اضافه شود.»

«روی گونزالس کلاویخو» جهان»گرد قرن پانزدهم که در دوران تیموریان به ایران سفر کـرده، در سـفـرنامۀ خـود به لـبـاس‌های چـین‌دار و حـاشـیه‌دوزی مخـملی و آجیده (لفا‌ف‌دار) اشاره کرد.

«قطب‌الدین راوندی» از فقهای قرن ششم هجـری قمـری، در کتاب خود آورده است: «در زمستان نیم‌تنۀ کوتاهی می‌پوشیدند که مثل جلیقه در زیر لباس پنهان بود. این نیم‌تنه را معمولاً با پارچۀ نخی بسیار لطیفی که از هندوستان می‌آوردند و گل و بوته‌ها یا تصاویر رنگین زیبا داشت، می‌دوختند و آن را بـرای اینکه گرم‌تر بـاشد، پنبـه‌دوزی می‌کردند.»

 خاستگاه آجیده‌دوزی

گفته می‌شود خاستگاه آجیده‌دوزی در ایران، «ماهان» کرمان بوده و در بعضی نقاط دیگر کشور برای تزئین کلاه درویشی از این نوع دوخت استفاده می‌شد که علاوه‌بر زیبایی ظاهری، باعث استحکام و دوام نیز می‌شد. هنر آجیده‌دوزی در خراسان هم رواج داشته و خـراسان هـم به‌عـنـوان یـکی دیـگر از خاستگاه‌های آجیده‌دوزی شناخته می‌شود. درویشان خراسان کلاه خود را از پشم شتر به حالت نمد تهیه و روی آن را آجیده‌دوزی می‌کردند. مردان ترکمن، دو نوع کلاه دارند که هردو آستردار، پنبه‌دوزی‌شده و لفاف‌دار است. پسران طایفۀ بلوچ‌زهی نیز از کلاه سفید آجـیده‌دوزی‌شده استفاده می‌کنند و مـردان کـرد دارای کــت پنبـه‌دوزی‌شده‌ای هستند.

 نقش‌های چشم‌نواز آجیده‌دوزی

نـقوش هـندسی، گل‌ومرغ، گل‌وبته، ترنج، محرماتی عمودی، محرماتی جناقی، قابقابی، بازوبندی، دایره، بیضی، لوزی، هللی، زیگزاگی و گلـدانی، از نقوش رایج آجیده‌دوزی است. یـکی از طـرح‌هـای رایـج در آجیده‌دوزی، چهارتکه با برش مورب است. سه‌قطعه‌ای هم از طـرح‌های متـداول اسـت که قطـعات به‌صـورت ۹ قـطعــۀ مربع‌شـکل سـاده و یـک‌اندازه تقسیم شـده‌انـد. دراین مدل تنوع طـرح‌هـا در انتـخاب مـربع‌ها به رنگ‌های تیره و روشن است.

در این نوع دوخـت، نخـست رویه را مطابق میل، تکه‌دوزی مـی‌کنـند. سـپس رویه را روی لایه قرار می‌دهند و دوخت را پس از طراحی و نقـش‌پردازی انجـام می‌دهند. روش سـاده بـدون لایۀ وسط، آجیده‌دوزی لایـه‌دار، آجـیـده‌دوزی لایـه‌دار بـا رویـۀ تکه‌دوزی یا چهل‌تکه‌دوزی و آجـیده‌دوزی بـه‌شـیـوۀ بـرجـسـتـه، از تـکنـیـک‌های آجیده‌دوزی است.