منظر تاریخی، فرهنگی و طبیعی «تیمره» که به «بهشت سنگ‌نگاره‌های ایران» شهرت دارد، مجموعه‌ای شامل بیش از ۲۰ هزار سنگ‌نگاره در منطقه‌ای به وسعت ۱۵۰ کیلومترمربع است که سال ۱۳۸۹ به‌عنوان میراث فرهنگی مشترک میان دو استان اصفهان و مرکزی ثبت ملی شد. این منطقه که یکی از با ارزش‌ترین سایت‎‌موزه‌های روبارز جهان است، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین مراکز اجتماعی بشر در محور شمال غرب فلات مرکزی ایران با دیرینگی ۴۰ هزار ساله شناختـه می‌شـود و ازهـمین‌‌رو اسـت کـه گـلپـایـگـان و خـمـیـن را نـیـز سـرزمـیـن سنگ‌نگاره‌های کهن نامیده‌اند؛ ضمن اینکه «خاستگاه هنر کهن بشری» توصیفی است که از سوی بسیاری از پژوهشگران دربارۀ منظر تاریخی، فرهنگی و طبیعی تیمره به‌ کار بـرده شـده اسـت. شـب «منـظر تـاریخی فرهنگی و طبیعی تیمره، مـیراثـی در خطر» به‌هـمت مجلۀ بخارا و بـا هـمکاری خـانۀ اندیشـمـندان علوم انسانی، یکشـنبه (۳۱ تـیرماه)، در ســالـن «فــردوسـی» خـانـۀ اندیشمندان علوم انسانی برای صحبت دربارۀ این منظر برگزار شد.

  دو چالش مهم تیمره

در ابتدای این نـشست، «موزه‌هایی در باد مسـتند» به نـمایش درآمد که از سوی «مـحمدمهدی کلانتری» دبیـر پویش ملی نجـات بناها و بافت‌های تـاریخی ایران ساخـته شده است؛ در این مستـند، «رسول مجـیدی» مدیرعامل انجمن مـردم نهاد دوسـت‌داران تیـمره و «علی عصــار» عضو شورای بین‌الـمللی بناهـا و محـوطه‌های تاریخی (ایکوموس)، به صحبت دربارۀ این منظر تاریخی پرداختند.

«رسـول مجیـدی» مـدیرعـامل انـجمن مردم‌نهاد دوست‌داران تیـمره و از اهـالی روستای غرقـاب، در این مستند با تأکید بر اینکه تیمره یـکی از متنوع‌ترین، خاص‌ترین و قدیمی‌‌تریـن هنرهای صخره‌ای در جهان است، می‌گوید: «هزاران گونه بوم سنگی در این منطقه وجـود دارد کـه از هـزاران سـال پیش به یادگار مانده است و امیدواریم برای حفظ و نگهداری این منطقه بتوانیم قدمی برداریم.»

او بـا بیان اینکه این چالش‌ها به منظر تاریخـی‌فرهنگی و طبیـعی تیمره آسیب می‌رسـاند، ادامـه مـی‌دهد: «حداقل اگر پایگاهی اینجا ایجاد شود و نگهبان و راهنما داشته باشیم، می‌توان از آن حفاظت کرد.»

آن‌طور که مجیدی روایت می‌کند، در گذشته سدی در این منطقه و در کنار رودخانۀ اناربار ساخته شد. در اوایل دهۀ ۱۳۸۰ که این سد ۲۰۰۰ بوم سنگی را زیر آب برد و هرچند مسئولان وعده داده بودند که یک‌سری از این بوم‌ها جـدا و در موزه نگهداری خواهد شد، اما این وعـده هیچ‌گاه محقق نشده است.

مدیرعامل انجمـن مردم‌نهاد دوست‌داران تیمره، همچنین توضیح می‌دهد که ۴ هزار بـوم سنـگی در مـسیر رودخـانه بـرای لوله‌گذاری آب در مسیر رودخانه از بین رفته است و در مجموع در این اتفـاقات، ۶ هزار بوم سنگی را از دست دادیم و با وجود این، هنوز این آثار و منظر فرهنگی در معرض خطر هستند.

مدیرعـامل انجمـن مردم‌نهاد دوست‌داران تیمره، در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه معادن فعال در این منطقه تا قبل از دهۀ ۱۳۹۰، استعلامی از میراث فرهنگی نگرفته‌اند،‌ می‌گوید: «بعد از ایـن هم که میراث فرهنگی ورود کرد، باز معادن کار خود را ادامه دادند. ما پنج معـدن فعال در این منطقه داشتیم، با دونفرشان صحبت کردیم و دربارۀ اهمیت منطقـه برایشان توضیح دادیم. جالب اینکه ایـن دو معدن جمع کردند، اما بقیه مصر هـستند و همچنان کار می‌کنند.»

  تیمره قابلیت ثبت جهانی دارد

عضو شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) نیز در این مستند و همچنین در نشست صحبت کرد. او با بیان اینـکه در منطـقۀ تیـمره سنگ‌نگاره‌هایی مربوط به هفت هزار سال پیـش تا دورۀ اسـلامی وجـود دارد، مـی‌گـوید: «ایـن سنـگ‌نگاره‌ها در یک پهـنۀ ۴۰ کیلومتری قرار دارنـد و نـکات جـالبی در آن‌ها وجود دارد که منحصربه‌فردشان می‌کند.»

«علی عصار» با تأکید بر اینکـه ما وارث هفت هزار سال مـدنیت هـستیم، اظهار می‌کند: «ما مـسئول حفظ این تمدنی که به ما رسیده هـستیم و فکر می‌کنم در حسن نیـت آب نیـرو که سد را تأسـیس کرد یا آن‌هـایی که پروژۀ معدن را پیش می‌برند، شکـی نیست، اما گاهی موضـوع بر سر ندانستن و نبودن آگاهی و همچنین حریم ثبتـی اسـت. وقـتی حـریم ثبتی نداشته باشیم و نقشه‌برداری دقیقی از آثار تاریخی صورت نگرفته باشد، پیوست باستان‌شناسی پروژه‌های عمرانی بر چه اساسی باید تدوین شود؟»

او با ذکر این توضیح با بیان اینکه مرحلۀ اول برای حـفاظت از مـنطقه باید ایجاد پایگاه باشد، ادامه می‌دهـد: «این پایگاه در مرحـلۀ اول باید نقـشه‌برداری دقیقی انجـام دهـد، تـحـدید حریم کند تا پروژه‌هایـی که درحـال اجرا هستند یا در آینـده اجـرا خواهند شد، بدانند در چه محـدوده‌ای و در حریم چه آثاری هستند. در واقـع ما در گام اول باید محافظت از منطـقه را با یک پیوست باستان‌شناسی انجام دهیم.»

عصار با تأکید بر اینکه تمیره ظرفیت ثبت جهانی دارد، زیرا هم دست نخورده است و هم مشکل تملک ندارد، این سؤال را مطرح می‌کند که چرا از این فرصت استفاده نکنیم؟ او ادامه می‌دهد: «نکتۀ جالب سنگ‌نگاره‌های تیمره این است که مانند بسیاری از آثار تاریخی به‌دستور یا با اشارۀ حکام محلی سـاخته یا حجاری نشده و آثاری است که مـردم عادی ایجاد کرده‌اند و به خـاطر همـین از زندگی مردم عادی در دوره‌هـای مخـتلف اطلاعات جالبی به ما می‌دهد.»

 منظر را باید در منظر دید

دبیر پویش ملی نجات بناها و بافت‌های تاریخی ایران نیز با بیان اینکه در منشور ونیز صراحتاً ذکر شده است که جابه‌جایی بخـشی از اثـر یا کل اثر و انتقال آن مگر به‌‍ضرورت ممنوع است و این ضرورت دلایل زیادی می‌خواهد، می‌گوید: «اینکه در یک منظر فرهنگی و تاریخی نظم طبیعی را به هم بزنیم و سد احداث کنیم و بعد بگوییم برای اینکه بوم‌‌ها از بین نرود آن‌ها را جابه‌جا کنیم، اشتباه است؛ منظر را باید در خود تیمره دید.»

«محـمدمـهدی کلانتری» با بیان اینکه صـدای محـلی‌ها در این زمینه بلند نیست، تأکـید می‌کنـد: «ما در پویش سعی کردیم صـدای انجـمن‌های محلـی را بلند کنیم؛ صـدای ضعـیفی که در اقصـی‌نقاط ایران وجـود دارد، امـا در سـطح ملی شنیده نمی‌شود.»

مواریث فرهنگی درون ما هستند

«حکـمـت‌الله مـلاصـالحی» پـژوهشـگر «فلسفه باستان‌شنـاسی» نـیز به‌عنوان یکی از سخـنرانان نـشست بخارا با بیان اینکه مواریث فرهنـگی ما مثل یک پاره‌سنگ یا یک صخرۀ طبـیعی یا ماده‌های فیزیکی بیرون از ما نیـستند، تأکید می‌کند: «این مواریث فرهنگی در لحظه لحظۀ زندگی ما حضور دارند و بخشی از وجود ما، خاطره‌های ما و حافظۀ تاریخی ما هستند و در روان و رفتار و در هر دم زندگی ما حضور دارند و حذف این مواریث فرهنگی و فرهنگ، یعنی حذف انسان.»

او با بیان اینکه این رابطۀ هستی‌شناسانه و بنیادین را تنها ما انسان‌ها روی این سیاره داریم، مـی‌افزاید: «در واقـع از دوونیـم میلیون سال پیـش، خویشاوندان و نیاکان بشـری ما نخسـتین مواجـهه با عالم را داشتند و نخـستین پرسش‌هایی که دربارۀ عالم داشـتند و پاسخ‌هـایی کـه به این پرسش‌ها دادند، تا امروز آن نسبت و رابطه ادامه دارد. مواجهۀ فرهنگی آن‌ها که دیگر طـبیعی نــبود و بـه بـرکت فرهنگ از حیات‌وحـش عبور کرده بود، موجب شد تاریخ و مـواریث فرهنگی را روی همین بسـتر پـدید بـیاورند و رابطه‌ای خلاق و سازنده و فرآورنده شکل دهـند. این نسبت هستی‌شناسانۀ انسان و فرهنـگ همین اسـت و در کـنار هسـتی‌ شنـاسانه بودن، معرفت‌شناسانه‌ هم هست.»

ملاصالحی در توضیح رابطۀ معرفت‌شناسانه می‌گوید: «این رابطه یـعنی هر اثـری که از خودمان به جای می‌گـذاریم از هـر جنس و نوع که باشـد، عالمـی از گنجـینۀ عظیم آگاهی‌های مـا را از نسـلی به نسل دیگر منتقل می‌کنـد و هر اثر تاریخی و باستانی هم‌زمان که یـکی از مصادیق حضور فرهنگی و سازنده و پـویا و فرآورندۀ انـسان در جهان است، تصـویری از نحـوۀ نگاه و آگاهی و شـناخت او در هـر دوره‌ای از جهان هم محسوب می‌شود.»