روایت‌ها نشان می‌دهد رسم نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از گذشته رایج بوده است، به‌طوری‌که در دورهٔ باستان بایگانی‌های سلطنتی وجود داشت که مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی بود که فرمان‌های شاه را به زیردستان ابلاغ می‌کرد. سازمان‌های آرشیوی سلطنتی در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی که محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشت و در دوران پس از اسلام نیز با توجه به تأکید فراوان آموزه‌های اسلامی روی فرهنگ کتابت، حجم اسناد مکتوب و طبیعتاً نیاز به سازماندهی و نگهداری آنها را افزایش داد. در دورهٔ صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه‌ها و نامه‌ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می‌شد که محل نگهداری این دفترها انبار دفترخانه بود و «دیوان اعلا» نام داشت. تا اینکه از زمان فرمانروایی فتحعلی‌شاه قاجار، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان‌ها در دربار نگهداری می‌شد و آرشیو جزو ادارهٔ بیوتات به‌شمار می‌رفت.

در دورهٔ ناصرالدین‌شاه، علاوه‌بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک گردآوری می‌شد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته‌ها وجود نداشت تا اینکه در ۱۲۷۸ خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.

 شیخ کلینی که بود؟

سالروز ولادت شیخ کلینی به‌عنوان روز اسناد ملی و میراث مکتوب نامگذاری شده است. «محمد بن یعقوب کلینی» از علمای قرون اولیهٔ اسلامی است که در حدود سال ۲۵۵ هجری قمری در روستای «کُلَین» از توابع ری متولد شد.

کلینی که از برجسته‌ترین محدثان جهان اسلام اعم از شیعه و سنی به‌شمار می‌رود و لقب «ثقه‌الاسلام» گرفته است، برای تدوین و تألیف کتاب ارزشمند و معتبر اصول کافی به شهرها و روستاهای مختلف مناطق جهان اسلام مثل خراسان، ایران، شام، عراق و عربستان مسافرت می‌کرد و با دستیابی به کتاب‌های تألیف‌شده توسط شاگردان اهل بیت(ع) به فراگیری حدیث و معارف پرداخت و این کتاب درواقع نخستین کتابی است که به‌صورت جامع در همۀ زمینه‌های اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تفسیر و تاریخ، روایات معتبر را جمع کرده است.

با توجه به اینکه در تعریف اسناد ملی هم آمده است: «اسناد ملی و میراث مکتوب مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، ارزش‌ها، فرهنگ و تغییر و تحولات ملت‌ها هستند که بخش بزرگی از گذشته را بازگو می‌کنند. هریک از آثار مکتوب، سند اندیشه و خط‌مشی و سیر تحولات گذشتگان در بستر شرایط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن کشور است که به آیندگان واگذار می‌شود و پشتوانهٔ اصالت تاریخ و بالندگی ملی است»، کار شیخ کلینی و دلیل انتخاب بزرگداشت او به‌نام «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» روشن می‌شود.

 اهمیت مشارکت مردمی

گرچه در تقویم ایران، ۱۹ اردیبهشت به‌نام «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» و در تقویم جهانی ۱۹ ژوئن (۲۹ خرداد) «روز اسناد و میراث مکتوب در جهان» و روز جهانی آرشیو است که نشان می‌دهد همهٔ کشورها به میراث مکتوب خود اهمیت می‌دهند،‌ اما حفاظت از این میراث هم چالش‌های خود را دارد.

مدیر کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با «پیام ما» این چالش‌ها را تأیید می‌کند و می‌گوید اسناد ملی و میراث مکتوب در معرض مخاطره‌های فراوانی قرار دارند که البته این مخاطره‌ها و نگرانی‌ها هم به کشور ما اختصاص ندارد و در همهٔ جهان مطرح است.

«فریبا فرزام» با بیان اینکه شاهد این نگرانی جهانی پایه‌گذاری برنامه‌ای با عنوان «برنامهٔ حافظهٔ جهانی برای ثبت میراث مستند» از سوی یونسکو در سال ۱۹۹۲ است، می‌گوید: «اصطلاح میراث مستند را یونسکو برای میراث مکتوب و اسناد ملی استفاده کرده است که در کشور ما هم جای خود را باز کرده. این میراث مستند البته الزاماً به‌معنی نوشتن نیست و به چهار گروه دیداری، شنیداری، مکتوب و حتی دیجیتال تقسیم می‌شود. اهداف این برنامه هم حفاظت و نگهداری با ایجاد زمینهٔ دسترسی به این آثار است، یعنی این دو را در کنار هم در نظر گرفته.»

او با بیان اینکه حفاظت و دسترسی بدون یک دیگر فایده‌ای ندارند، تأکید می‌کند که ما در عین اینکه از میراث مستند حفاظت و نگهداری می‌کنیم، باید آن را به اطلاع جهانیان هم برسانیم و در دسترس پژوهشگران قرار دهیم: «پس در اینکه مخاطراتی میراث مستند را تهدید می‌کند شکی نیست، اما هرچقدر که عموم و مردم نسبت به اهمیت و ارزش میراث آگاه‌تر باشند و قواعد را بدانند و از سوی دیگر قوانینی برای نحوهٔ برخورد با مخاطره‌ها و تهدیدها داشته باشیم، نگرانی ما را دربارهٔ از بین رفتن این میراث کمتر می‌کند.»

فرزام معتقد است که این اتفاق بدون همکاری گستردهٔ مردم و فقط از سوی مسئولان رخ نخواهد داد و توضیح می‌دهد: «میراث مستند ما این‌قدر فراوان و پراکنده است که یک مجموعهٔ اداری موفق نمی‌تواند از همهٔ آنها به‌طور کامل محافظت کند و این محافظت حتماً مشارکت مردمی را می‌طلبد و جلب مشارکت هم بدون آگاهی دادن به مردم ممکن نیست.»

مدیر کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در بخش دیگری از سخنان خود دربارهٔ اهمیت «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» نیز صحبت می‌کند و می‌گوید: «این روز به‌نوعی جلب توجه عمومی به اهمیت اسناد ملی و آنچه میراث مکتوب نامیده می‌شود، است. این دو عنوان به هویت ملی و حافظهٔ جمعی که در کشور باید وجود داشته باشد و حتی جایگاه آن در جهان مطرح هستند و درواقع ضروری است همگان هم در راستای نگهداری و حفاظت از میراث مکتوب کوشش کنند و هم برای معرفی و اطلاع‌رسانی آن یا اینکه در اختیار پژوهشگر قرار گیرد، کمک کنند.»