در قانون برنامهٔ هفتم توسعه مصوبهٔ آبان ۱۴۰۲، ذیل بازچرخانی پساب و در مادهٔ ۴۱ آمده است: «رهاسازی آب آلوده و آلوده‌نمودن منابع آب سطحی و زیرزمینی ممنوع است. مرتکب به مجازات مقرر در ماده (۶۸۸) کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) مصوب ۲ خرداد ۱۳۷۵ محکوم می‌گردد. تبصره ۱-به‌منظور کاهش آلودگی، کلیهٔ واحدهای تولیدی، صنعتی، عمرانی، خدماتی، زیربنایی و معدنی موظفند نسبت‌به پایش آلودگی سطحی، زیرزمینی، خاک و دریاها و تالاب‌ها اقدام و نتیجه را در چهارچوب خوداظهاری پایش زیست‌محیطی به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه نمایند. سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است با هماهنگی دستگاه‌های مربوط نام واحد مستنکف پرخطر را در صورت عدم جبران در فهرست واحدهای مشمول عوارض سبز موضوع قانون مالیات بر ارزش افزوده قرار دهد.»

 

توسعهٔ معدنکاری در ۵۰۰ ساله اخیر با خسارت‌های سنگینی به محیط زندگی انسان‌ها و طبیعت همراه بوده است.  برای تغییر واقعی به‌سمت «معدن‌سازی پایدار»، دولت‌ها و شرکت‌ها باید اثرهای  اجتماعی معدن‌کاری را بشناسند و قوانین و مقرراتی را وضع و اجرا کنند که نیاز به مشورت با جامعهٔ آگاه در طول عمر معدن دارد.

چهل سال پیش، اتحادیهٔ بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN، 1980) وضعیت مفهوم توسعهٔ پایدار را با توجه به توضیح وضعیتی نشان داد که در آن توسعهٔ انسانی آسیب‌رسان به طبیعت نیست، بلکه هر دو را حفظ و کمک می‌کند.

استخراج معادن در مقیاس کوچک یک شمشیر دولبه برای جوامع محلی است که اشتغال ایجاد می‌کند اما بر سلامت انسان و محیط زیست اثر منفی می‌گذارد. استخراج معادن در مقیاس بزرگ نیز به‌طور مثبت و منفی از طریق پویایی‌ها و تعهدات متفاوت بر جامعه اثر می‌گذارد. بسیاری از کشورها مانند ایران که ذخایر معدنی فراوان دارند، ظرفیت مدیریت موثر بر معادن را ندارند و نخبگان سیاسی اغلب درآمدهای حاصل از آن را کنترل و گردآوری می‌کنند.  

 

دو موضوع به‌طور خاص از اهمیت عمده و جهانی برخوردار است: باطلهٔ معدن و زهکشی معدن اسیدی. باطله‌ها به‌طور کلی حجیم و حاوی عناصر سمی هستند که ممکن است در بیوژئوسفر آزاد شوند. بیوژئوسفر، منطقه‌ای از سطح بالایی پوستهٔ زمین تا بیشینه ژرفایی است که در آن زندگی ارگانیک وجود دارد. زهکشی معدن اسیدی اغلب ناشی از قرار گرفتن مواد معدنی سنگی و ذخایر سنگ معدن در معرض آب و اکسیژن است که حرکت عناصر شیمیایی را تسهیل می‌کند و غلظت آنها را در آب‌ها و زنجیره‌های غذایی افزایش می‌دهد و اثرهای مخربی بر سلامت بوم‌سامانه‌ها  و سلامت انسان دارد. این میراث معدن در طول قرن‌ها انباشته شده، اما تنها در ربع آخر قرن بیستم، اثرهای محیط‌زیستی‌اش شناخته شد. از نیمهٔ دههٔ هفتاد میلادی توسعهٔ قابل‌توجهی در قوانین برای حفاظت از محیط زیست صورت گرفته است و برخی اقدامات برای مقابله با میراث آلودهٔ معادن از طریق پروژه‌های پاکسازی، اصلاح و بازسازی آغاز شده است. آثار محیط‌زیستی صنایع معدنی شامل تولید زباله‌هایی نیز هست که منطقهٔ اطراف، از جمله آب و خاک زیرزمینی و سطحی را آلوده می‌کنند. این نوع آلودگی‌ها پیامدهای منفی بالقوه برای آینده دارند.

 

در ایران فقدان و ناکافی‌بودن قوانین و مقررات در مورد مدیریت محیط‌زیستی معادن موجب شده که محدودهٔ معادن از آلوده‌ترین نواحی باشند. صنایع استخراجی معدنی برخی اثرهای مهم بر محیط‌طبیعی و سلامت انسان را موجب می‌شوند. ردپای عملیات معدنی اغلب از ظاهر فضای بیرونی معدن قابل مشاهده است. معادن در داخل جنگل‌ها، معمولاً با ازبین‌رفتن بخشی از پوشش جنگلی و در مجاورت رودخانه‌ها، معمولاً با آلودگی وسیع آب‌های سطحی و زیرزمینی همراه است.

پیشرفت‌های فناوری اثرهای منفی بر محیط زیست را تقویت کرده و در عین حال مزایای اقتصادی بر مردمان ساکن پیرامون معدن را کاهش داده است، زیرا امکان حذف زیست‌تودهٔ گیاهی را با سرعت بیشتری فراهم می‌کند.

 

برخی از فناوری‌های جدید توسعه‌یافته به‌نفع محیط‌زیست هستند، مانند معادن بدون زباله. فعالیت‌های معدنی می‌تواند بر سامانه‌های اجتماعی و محیطی به روش‌های مستقیم و غیرمستقیم اثر بگذارد. اکتشاف، ساخت، بهره‌برداری و نگهداری معدن ممکن است منجر به تغییر کاربری زمین شود که منجر به جنگل‌زدایی، فرسایش، آلودگی و تغییر مشخصات خاک، آلودگی نهرها و تالاب‌های محلی و افزایش سطح صدا، گردوغبار و انتشار گازهای گلخانه‌ای شود. رهاشدن، از کار انداختن و تغییر کاربری معدن نیز می‌تواند اثرهای محیط‌زیستی قابل‌توجهی به‌خصوص آلودگی خاک و آب داشته باشد. زیرساخت فعالیت‌های معدنی از جمله جاده‌ها، بنادر، خطوط راه‌آهن و خطوط برق، می‌تواند بر مسیرهای مهاجرت حیوانات اثر  بگذارد و تکه‌تکه‌شدن زیستگاه را افزایش دهد.

 

دفع پسماندها معمولاً به‌عنوان بزرگترین اثر محیط‌زیستی برای بیشتر عملیات معدنی شناخته می‌شود. حجم باطله‌هایی که نیاز به ذخیره‌سازی دارند اغلب از حجم کل سنگ معدنی که استخراج و فرآوری می‌شود، بیشتر است. حجم باطله‌ها طی سدهٔ گذشته افزایشی چشمگیر یافته است زیرا تقاضا افزایش یافته و عیارهای پایین‌تری از سنگ معدن از طریق پیشرفت‌های استخراج و فناوری فرآوری مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. نرخ تولید باطله طی ۵۰ سال گذشته به‌طور تصاعدی افزایش یافته است و برخی از معادن جداگانه بیش از ۲۰۰ هزار  تن باطله در روز تولید می‌کنند.

 

فعالیت‌های معدنی می‌تواند مشاغل زیادی ایجاد کند که پتانسیل ایجاد فرصت‌های اقتصادی را دارد و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به نفع اعضای جامعه است. این منافع اقتصادی ممکن است با اندازهٔ سود حاصل‌شده توسط شرکت‌های معدنی مطابقت نداشته باشد، زیرا بسیاری از معادن کنونی به‌نوبهٔ خود منبع احتمالی کار کودکان، فقر، آلودگی و بیماری هستند.

 

علی‌رغم ایجاد شغل، برای دهه‌ها بیشتر درآمد حاصل از استخراج معادن دور از دسترس کسانی بوده است که بیشترین آسیب را از این عملیات تحمل می‌کنند. در بسیاری از جوامع معدنی امروز، رابطهٔ بین شرکت‌های معدنی و جامعهٔ محلی ناعادلانه و ناسالم است. چنین وضعی ممکن است اثرهایی مخرب و پایدار بر جوامع محلی بگذارد. علاوه‌بر این، منابع معدنی تجدیدپذیر نیستند. پس از یک دورهٔ تولید و درآمدهای قابل توجه، بهره وری و درآمد به‌ناچار کاهش می‌یابد، تا زمانی‌که منبع تخلیه شود و عملیات متوقف شود. بدون آمادگی برای این وضع اجتناب‌ناپذیر، جوامع میزبان در فقری فرو می‌روند که معمولاً بدتر از شرایط قبل از شروع معدنکاری است. این شرایط به‌اصطلاح «نفرین منابع» است. چنین بهره‌برداری بیش‌از حد همراه با حکمرانی ضعیف منابع برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند ایران که غنی از مواد معدنی هستند چالش‌برانگیز است.

 

معدن هر سه بعد توسعهٔ پایدار اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را به‌چالش می‌کشد. وقتی دولت‌ها و شرکت‌های معدنی به این چالش‌ها رسیدگی نمی‌کنند، مناطق اطراف ساختگاه‌های معدنی معمولاً محل بروز تضادهای بصری می‌شوند. دو تصویر افراطی و متضاد معمولاً هنگام بررسی اثر فعالیت‌های معدن بر جوامع اطراف ظاهر می‌شود: اول  مناظر ناراحت‌کنندهٔ مملو از سکونتگاه‌های غیررسمی و معدنچیان فقیر که در مجاورت تصویر دوم زندگی می‌کنند، زیرساخت‌های معدنی باشکوه، محدوده‌ای توسعه‌یافته و کامیون‌های هیولا که مدام تردد می‌کنند.

معدنکاری پایدار در آینده، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین باید به‌سوی کمترین تخریب محیط زیستی با بهترین بهره‌وری انسانی به‌پیش رود. اولویت چنین مسئله‌ای به‌ویژه برای کشور ما –در مقایسه با کشورهای پیشرفته– بسیار مهمتر است.