تیر ماه سال 1401 بود که کتاب «The Archaeology of Iran from the Palaeolithic to the Achaemenid Empire» به زبان انگلیسی منتشر شد که عنوان فارسی آن «باستان‌شناسی ایران: از دورۀ پارینه‌سنگی تا شاهنشاهی هخامنشی» بود. از شاخص‌های اصلی این کتاب، استفاده از جدیدترین مطالعات باستان‌شناسی و همکاری با 54 باستان‌شناس ایرانی و 64 باستان‌شناس خارجی است که این همکاری، برگ نوینی از مطالعات باستان‌شناسی ایران را رقم زده است.

کتاب «باستان‌شناسی ایران از پارینه سنگی تا هخامنشی» دیروز دوشنبه، در دانشگاه تهران رونمایی شد؛ حاصل بیش از یک دهه مطالعه و تحقیق «حسن فاضلی نشلی» استاد دانشگاه تهران که بعد از 50 سال جانی تازه به منابع باستان‌شناسی ایران بخشید. این کتاب نتیجه پژوهش حدود 120 پژوهشگر باستان‌شناس (54 باستان شناس ایرانی و 64 باستان‌شناس غیرایرانی) و بهره‌مندی از 30 هزار منبع علمی در حوزه مطالعات باستان شناسی است. بسیاری از کارشناسان هم تأکید می‌کنند که این کتاب نه یک اثر هنری، بلکه نشان دهنده اصالت ایران سنتی در بنیان‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که برای اولین بار به زبان انگلیسی منتشر شده و ترجمه آن به زبان فارسی در پاییز امسال آماده خواهد شد.
از صفر تا 100 رشد باستان‌شناسی
سیر تحول باستان‌شناسی و اهمیت آن عجیب است و «حسن کریمیان» مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران در این باره توضیحات جالبی دارد:‌ «اگر به 40 سال پیش برگردیم، می‌دانیم که شرایط متفاوت از امروز بود و درباره آثار باستانی برخوردهای خاصی وجود داشت و برخی آنها را نمادی از ظلم و ستم می‌دیدند و حتی اقدام به تخریب آنها می‌کردند. دپارتمان باستان‌شناسی در کشور در کمال بی‌مهری اداره می‌شد، اما ادامه تحصیل در خارج از کشور باعث شد که به همراه دکتر فاضلی تفاوت ظرفیت و اهمیت باستان‌شناسی با آنچه در کشور خودمان وجود داشت را ببینیم.»

رئیس موزه ملی ایران: باید موسسات پژوهشی ایران شناسی در جهان فعال شود و آنها با فرهنگ کهن ایران آشنا شوند و با انتشار کتاب‌های از این دست در برابر ایران‌هراسی بایستیم

او به حسرتی ناشی از این تفاوت‌ها در داخل و خارج از کشور هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «باستان‌شناسی در جهان دچار تحول شده بود و به همراه دکتر فاضلی تصمیم گرفتیم هنگام بازگشت به کشور باستان‌شناسی ایران را هم به این سمت سوق دهیم. اکنون آزمایشگاه باستان‌شناسی را در کشور راه‌اندازی کردیم و دستگاه‌ها و ابزارهای آن هم وارد شده است. خبر خوب‌تر هم اینکه طرح ما برای تشکیل دانشکده باستان‌شناسی دانشگاه تهران پذیرفته‌اند، اما مهم اینجاست که آن تصمیم، امروز به انتشار کتابی این‌قدر ارزشمند رسیده است که برای اولین بار در دانشگاه علوم انسانی، یک کتاب امتیاز کامل (80) را می‌گیرد. این کار ادامه همان قولی است که به هم دادیم و خوشحالم که دکتر فاضلی هنوز هم دست از کاوش برنمی‌دارد و انتظار است که دانشجویان این حوزه راهش را ادامه دهند.»
چرا باستان‌شناسی ایران مهم است؟
«راجر ماتیوز» استاد دانشگاه «Reading» هم در پیامی تصویری انتشار این کتاب را از چند جهت دارای اهمیت عنوان کرد. این که حاوی موضوعات بسیار قابل توجهی است و تک تک آن‌ها به کار میدانی و دانشجویی نیاز دارد. به تأکید او، خواندن فصل‌های این کتاب برای زندگی امروزه و چالش‌هایی که انسان‌ها با آن روبه‌رو هستند بسیار مهم است؛ موضوعاتی از قبیل سروکار داشتن جامعه اسلامی با تغییرات آب و هوا و محیطی و شیوه‌هایی که در این تغییرات خودشان را ایجاد می‌کنند. مواردی که انسان‌ها با تغییرات ایجاد شده، مجبور به تغییر موقعیت و سازگاری هستند تا برابر چالش‌ها به زندگی خود ادامه دهند.

مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران:‌ اگر به 40 سال پیش برگردیم، می‌دانیم که شرایط متفاوت از امروز بود و درباره آثار باستانی برخوردهای خاصی وجود داشت و برخی آنها را نمادی از ظلم و ستم می‌دیدند و حتی اقدام به تخریب آنها می‌کردند

به گفته ماتیوز، در این کتاب مواردی دیگری هم مطرح است که باید مورد توجه قرار بگیرد؛ از جمله فرآیند تغییر شهرهای اولیه به شهرهای بزرگتر یا انطباق‌پذیری که در گذشته ایران شاهدیم. تلاش‌های جامعه انسانی به منظور مقابله با شرایطی که در حال تغییر است و ابداع روش‌های نو و خلاقانه که انسان به عنوان موجود اجتماعی بر اساس تغییرات رقم می‌زند. یکی از مهم‌ترین درس‌هایی که از مطالعه گذشته ایران با دید زمانی عمیق می‌گیریم این است که جوامع انسانی دارای نبوغ و خلاقیت بی‌پایان در شکل‌گیری آینده خود هستند.
ترجمه کتاب، تا مهر
ترجمه فارسی کتاب قرار است تا مهرماه تکمیل شود. این را «جواد حسین‌زاده ساداتی» استاد دانشگاه کاشان به عنوان مترجم این کتاب در مراسم رونمایی اعلام کرد. او مهم‌ترین ویژگی‌ کتاب باستان‌شناسی ایران از پارینه سنگی تا هخامنشی را حوزه گرانشی این کتاب برای مطالعات تاریخی ایران دانست که به بنیان‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی ایران عمق بخشیده است و در توضیح بیشتر گفت: «برخلاف مقالاتی که پیش از این منتشر می‌شد، مسائل برآمده از دل جامعه ایران نبود، چون همین امروز هم 90 درصد ایرانی‌ها به وضعیت همین امروز فکر می‌کنند. اما بنیان‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه سنتی ایران در هزاره چهارم پیش از میلاد اهمیت دارد که در این کتاب دیده می‌شود. کتابی که امروز رونمایی شده و 15 سال از عمر انتشار آن به طول کشید، اکنون مجموعه‌ای را فراهم کرده که علاوه بر هنر، نوری به اعماق ساختارها و نهادهای ایران تابیده است.»
عبور از ایران‌هراسی با معرفی ایران باستان
کتابی که اکنون در آستانه یک‌سالگی انتشار آن قرار داریم، تا پاییز سال آینده و پس از ترجمه فارسی مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد و نشان می‌دهد که چه کتاب ارزشمندی در اختیار داریم. «جبرئیل نوکنده»، رئیس موزه ملی ایران با اعلام این مطلب از محدودیت کتب مرجع درباره باستان‌شناسی ایران خبر می‌دهد و می‌گوید: «تعداد کتاب‌هایی درباره تاریخ مطالعات باستان‌شناسی ایران حتی از انگشتان یک دست هم کمتر است و فقط سه کتاب وجود دارد که عمر آنها بیش از نیم قرن است و همچنان به عنوان مرجع در حال استفاده است.»
او درباره کتاب «باستان‌شناسی ایران از پارینه سنگی تا هخامنشی» این‌طور عنوان می‌کند که با نگاهی نو و روزآمد درباره باستان‌شناسی ایران نوشته شده و از کهن‌ترین شواهد حضور انسان تا آغاز دوره هخامنشی را مورد توجه قرار دهند. این کتاب روایت‌های جذاب و با بهره‌گیری از مطالعات میان‌رشته‌ای توانسته شیوه‌های زندگی جمعیت‌های انسانی مختلف از دوران پارینه سنگی به بعد را بازسازی کند؛ کتابی خواندنی که منبعی به روز برای اساتید، دانشجویان و علاقه‌مندان به رشته باستان‌شناسی، تاریخ ایران و جهان باستان است.
او تاکید می‌کند که نویسندگان این کتاب برای نوشتن هر دوره، موضوعاتی را که چالش جهانی عنوان می‌شود، بررسی کرده‌اند. از جمله ظهور و پیدایش جامعه، پیچیدگی و تاب‌آوری، پایداری و دگردیسی، فروپاشی، جابجایی، تحرک، مهاجرت، شناخت، رفتار، هویت و برهم‌کنش انسان. نویسندگان به توضیح هر یک از این مفاهیم و چرایی تالیف آن پرداخته‌اند و چالش‌های روز باستان‌شناسی را بررسی کرده‌اند. آن‌ها باور داشتند که ایران با موقعیت ژئوپلتیک خاص خود نقش اساسی در دوره‌های مختلف داشته و با شناخت ایران و فرهنگ غنی آن می‌توان مسائل روز را حل کرد. این کتاب به نوعی نشان می‌دهد که چگونه می‌توانیم از تجربه گذشت برای زیست بهتر در حال و آینده استفاده کنیم. مشابه همان شعار ایکوم (شورای بین‌المللی موزه‌ها) که برای سال جاری میلادی «پایداری، زیست بهتر یا حال خوب» است.
نوکنده با بیان این که علم مرز نمی‌شناسند و مطالعه گذشته بشر هم بی‌مرز است، عنوان می‌کند: «به مطالعات میان‌رشته‌ای و تعامل با دانشگاه‌‌های خارجی نیاز داریم. باید موسسات پژوهشی ایران شناسی در جهان فعال شود و آنها با فرهنگ کهن ایران آشنا شوند و با انتشار کتاب‌های از این دست در برابر ایران‌هراسی بایستیم. ضروری است که در حوزه جهان ایرانی کارهای جدی انجام شود و به ارتقای دانش کمک کرد.»
کتابی برای تسهیل جایگاه رفیع تاریخ ایران
در پایان صحبت مهمانان و مسئولان، نوبت به نویسنده اصلی کتاب رسید. «حسن فاضلی نشلی» استاد دانشگاه تهران که البته در شروع صحبت‌هایش تأکید کرد نمی‌خواهد درباره کتاب صحبت کند و آنچه پیرامون انتشار کتاب در عمر بیش از یک دهه انتشار آن صورت گرفت هم جذابیت‌های دیگری داشته است. این که طی این مدت به عنوان یکی از نویسنده‌ها غرق نوشته‌های دیگر محققان شده است. صدها مقاله خوانده و حتی در کتابخانه آکسفورد شب‌ها هم می‌مانده تا مطالعاتش تمام شود. فاضلی همچنین درباره شرایط خاص تدوین این کتاب هم توضیح می‌دهد: «همانطور که می‌دانید قبل از انقلاب پنج کنگره جهانی باستان‌شناسی برگزار شد که در 3 کنگره اول هیچ باستان‌شناس ایرانی حضور نداشت. در دو کنگره آخر هم محققان غربی از ایرانی‌ها به عنوان مهمان دعوت کردند. بعد از انقلاب و با بازگشایی مجدد دانشگاه‌ها اتفاق مهمی رخ داد و ایران در مرزها را به روز پژوهشگران و محققان خارجی باز کرد، اما با شرایط جدید. این که اگر اروپایی‌ها، آمریکایی‌ها و حتی ژاپنی‌ها اگر می‌خواهند درباره باستان‌شناسی ایران کار کنند باید با مشارکت جوانان ایرانی باشد، مساله‌ای که باعث شد جوانان ما به سرعت ارتقا پیدا کنند. نتیجه این اندیشمندی هم اکنون منجر به انتشار این کتاب شده چون حتی کوچکترین پژوهش‌های باستان‌‌شناسی از سوی ایرانی‌ها با هر درجه کیفیتی در طول عمر انتشار این کتاب بررسی شده است.»
فاضلی معتقد است که مساله ایران‌هراسی مقوله‌ای جدی است و با توجه به این که باستان‌شناسی جایگاه رفیعی دارد، این کتاب به دنبال تسهیل جایگاه رفیع تاریخ ایران است و جامعه‌شناسان، انسان‌شناسان، مورخین و تمام کسانی که در حوزه علوم انسانی کار می‌کنند می‌توانند از این کتاب بهره‌مند شوند. این کتاب بین گذشته و حال ارتباط برقرار کرده اما مشکل اینجاست که فعالان حوزه علوم انسانی باستان‌شناسی را به رسمیت نمی‌شناسند در حالی که ما باستان‌شناس‌ها برای این که آینده ایران بهتر ساخته شود حرف داریم و حرف‌مان هم درست است.
**
استفاده از مطالعات میان‌رشته‌ای و همچنین استفاده از بیش 500 تصویر رنگی، بیش از 3000 منبع علمی و جدیدترین نقشه‌ها و موضوعات شامل تعاملات انسان و محیط، تغییر اقلیم، پیچیدگی‌های جامع، هویت‌های فردی و اجتماعی کتاب «باستان شناسی ایران از پارینه سنگی تا هخامنشی» را تبدیل به یک مرجع علمی در مطالعات ایران‌شناسی کرده است.