آبگیری سد چم شیر حالا یکی از مهمترین موضوعات محیط زیستی روز کشور است. موافقان و مخالفان در مقابل هم صف‌آرایی کرده‌اند و از مضرات و منافع سد می‌گویند. گزارش ارزیابی اثرات محیط زیستی این سد در سال 88 تایید شد و بعد از آن هم مراحل ساختش شروع شد اما با وجود وعده‌ها درباره شفاف‌سازی، خبری از ارائه گزارش ارزیابی در میان نبود. این سد که در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان (گچساران) مرکز شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویراحمد ساخته شده در حالی قرار است آبگیری شود که بسیاری جانمایی آن را نادرست می‌دانند. چند روز گذشته هم 10 استاد دانشگاه نامه‌ای به رئیس جمهور نوشتند و خواستار توقف آبگیری سد چم‌شیر شدند. این واکنش‌ها دلیلی بود تا روز گذشته علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست ارائه نظر درباره آبگیری سد چم‌شیر را منوط به گزارش وزارت نیرو خوانده و بگوید: «تا وزارت نیرو نتایجش را درباره آبگیری سد چم‌شیر ندهد، نمی‌توانیم پاسخ دهیم و با توجه به چاهک‌هایی که آنجا در عمق حفر شده و گمانه‌زنی‌هایی که هست، ما نظارت داریم ولی هنوز وزارت نیرو نتیجه را اعلام نکرده و تا این اتفاق نیفتد پاسخ نمی‌دهیم.» این در حالی است که وزارت نیرو در طول سال‌های گذشته مسئول ساخت سد بوده و این نگرانی وجود دارد که با توجه به هزینه‌های انجام شده گزارش دقیقی ارائه نشود. حالا حمیدرضا یاقوتی، کارشناس ژئوتکنیک که از ابتدای دهه 90 بر روی این سد مطالعات گسترده داشته به «پیام ما» می‌گوید جانمایی سد چم‌شیر اشتباه است و قرار گرفتنش در سازند گچساران و چاه نفت گواه این مدعاست. او معتقد است باید به تجربیات سدسازی در گذشته نگاه کرده، از آن درس گرفت و «در آبگیری سد تعجیل نکرد».

یکی از نکاتی که درباره سد چم‌شیر باعث چالش شده، ارائه نشدن گزارش ارزیابی توسط سازمان محیط زیست است. ارائه نشدن گزارش‌های ارزیابی مدت‌هاست محل مناقشه است. نظر شما در این‌باره چیست؟
ارزیابی محیط زیستی این سد در سال 1382 آغاز شد و سال 1388 مجوز کار داده شد اما آیا این همان طرح است؟ خیر. طرح تغییر کرده است. سال 82 نیروگاه 8 کیلومتر تا مخزن فاصله داشت و آنجا قرار بود برق تولید شود اما الان نیروگاه چسبیده به مخزن است و چنانچه بهترین آب هم تولید شود با چشمه‌های شور پایین‌دست ترکیب خواهد شد. در نتیجه گزارش ارزیابی اثرات در عمل دچار تغییراتی شده و البته اینکه به صورت عمومی منتشر نمی‌شود هم از جمله مشکلات است.

بالغ بر 20 میلیارد تومان برای سد چم‌شیر هزینه شده. همچنین 250 میلیون یورو از چینی‌ها گرفته‌اند. حرف من این است که تاکنون این میزان خرج شده اما کاش حداقل به کارشناسان پاسخ بدهند. بگویند برای مشکلاتش چه راهکاری دارند؟ آیا می‌خواهند چاه نفت داخلش را مسدود کنند؟ مخزن گچساران، چهارمین مخزن نفتی جهان است

چطور ارزیابی محیط زیستی تغییر کرده و در کل اگر بخواهید روند اشتباهات رخ داده را تشریح کنید چه مواردی است؟
ما مخالف آبگیری یا سدسازی نیستم. بلکه مخالف با تعجیل در این کار و بی‌توجهی به مباحث علمی هستیم. از منطقه حاج‌قلندر که تقریبا دو کیلومتر مانده به انتهای مخزن که سر آب مخزن سد چم‌شیر است تا حیدر کرار که محل تلاقی آب شیرین خیرآباد دهدشت است 120 کیلومتر فاصله است و در این محدوده باید سد زده شود چراکه آب شور است اما حالا محل سد زدن فرق کرده و این علامت سوال است. ما تجربه سدهایی در سازند گچساران را داریم. سد کوثر را داریم که EC آب در آن از 600 به 1200 رسید. پس در این محل انحلال رخ می‌دهد. سد مارون را داریم که EC آن هم از 1200 به 4000 رسید و مشخص‌ترین سد هم گتوند است که سولفاته شده است. چرا ما با توجه به تجربیات سدهای کوثر، مارون و گتوند باید برنامه ساخت سد چم‌شیر را در سازند گچساران به این شکل بریزیم؟ این در حالی است که در مارون اجازه مانور وجود دارد و اگر سختی آب تا دو هزار برسد هم مشکلی رخ نمی‌دهد. یا در گتوند آب را روی 1200 پایش کرده‌ایم که وقتی به پایین‌دست برسد سختی‌اش 1600 باشد. اما این رودخانه EC دو هزار دارد. بنابراین قدرت مانور وجود ندارد و نمی‌توانیم جایگاهی برایش انتخاب کنیم که حتی به 2005 برسد. ما 15 کیلومتر بعد از سد چم‌شیر، EC 14 تا 15 هزار را ثبت کرده‌ایم. چرا باید آنجا سد زده شود؟

ارزیابی محیط زیستی این سد در سال 1382 آغاز شد و سال 1388 مجوز کار داده شد اما آیا این همان طرح است؟ خیر. طرح تغییر کرده است. سال 82 نیروگاه 8 کیلومتر تا مخزن فاصله داشت و آنجا قرار بود برق تولید شود اما الان نیروگاه چسبیده به مخزن است و چنانچه بهترین آب هم تولید شود با چشمه‌های شور پایین‌دست ترکیب خواهد شد. در نتیجه گزارش ارزیابی اثرات در عمل دچار تغییراتی شده و البته اینکه به صورت عمومی منتشر نمی‌شود هم از جمله مشکلات است

در محافل علمی پاسخی هم برای این پرسش‌ها وجود داشته؟
خیر. پاسخی نبوده. در کمیسیون اصل 90 جوابی داده نشده و این در حالی است که آخرین داده‌هایی که دیده‌ام مربوط به سال 72 بوده. اما سال 89 استارت سد زده می‌شود. اینکه چرا سناریوهای مربوط به پایین‌دست از بین می‌رود، معلوم نیست.
با توجه به تجربیات گذشته، به غیر از جانمایی اشتباه چه مورد دیگری می‌تواند موجب آسیب شود؟
برای مثال درباره سد گتوند هم محوریت کار اشتباه بود و هم تعجیل در آبگیری و حالا تمام تلاش ما درباره سد چم‌شیر این است که اتفاق دوم رخ ندهد. سوالات موجود در این طرح باید شفاف‌سازی شود.
گفته شده سالانه 500 هزار تن نمک بر اثر آبگیری سد چم‌شیر وارد رودخانه می‌شود. اما مخالفان می‌گویند رودخانه زهره شور است و احداث سد زمینه کاهش شوری رودخانه را فراهم می‌کند. نگاه شما چیست؟
مسئله نمک جدی است. بنابر آماری که وجود دارد 2 میلیون تن نمک وارد رودخانه می‌شود. اما منشا انحلال نمک کجاست؟ ما در مارون و کوثر چشمه‌های آب شور نداشتیم اما در چم‌شیر هم در بالادست و هم پایین‌دست و هم محور سد، آب شور داریم. در دولت قبل بارها صحبت کردیم و پیش رئیس جمهور رفتیم و همین باعث شد دانشگاه تهران وارد کار شود و بعد دانشگاه ایلام پایین‌دست را مطالعه کند. اما الان روز به روز حجم داده‌ها بیشتر می‌شود و تعداد سوالات بیشتر می‌شود اما مسئولان همچنان به داده‌های قدیم استناد می‌کنند.
قرارداد سد چم‌شیر را آب‌ نیرو منعقد کرده است؟
قرارداد سد چم‌شیر اشتباه است. ما درباره سد گتوند سراغ مهاب قدس می‌رفتیم. البته آنها هم جوابگو نبودند. ولی محل مراجعه مشخص بود. اما در سد چم‌شیر پیمانکار فقط متعهد به ساخت سد است و مشاوری دارد به نام مهاب قدس و کارفرما هم یک مشاور دارد.
قرارداد چم‌شیر ابتدا توسط آب منطقه‌ای فارس منعقد شده و بعد چون توانش را نداشته به عنوان طرح ملی به آب نیرو واگذار کرده. آب نیرو هم نگاهش به روز نیست و در نتیجه شروع کرد به هزینه کردن. در صورتی که اگر همین طرح را در سال‌ 92 به آب نیرو داده بودند، با توجه به تجاربش مکان را پایین‌تر در نظر می‌گرفت و از این نظر مشکلی نداشت و ما سدی مثل دز می‌ساختیم. بنابراین، محور ساخت و قرارداد اشتباه است اما بر اساس همین اشتباهات هزینه‌های گزافی تاکنون صورت گرفته.
از رقم هزینه‌ها اطلاعی در دست است؟
چیزی بالغ بر 20 میلیارد تومان هزینه شده. همچنین 250 میلیون یورو از چینی‌ها گرفته‌اند. حرف من این است که تاکنون این میزان خرج شده اما کاش حداقل به کارشناسان پاسخ بدهند. بگویند برای مشکلاتش چه راهکاری دارند؟ آیا می‌خواهند چاه نفت داخلش را مسدود کنند؟ مخزن گچساران، چهارمین مخزن نفتی جهان است.
چطور می‌شود روی مخزن نفت سد زد؟
عرض کردم. من از هر کجا که شد پیگیری کردم. بالاتر از رئیس جمهوری که نیست. نامه‌ای دارم مربوط به دوران ریاست جمهوری آقای روحانی، دستور پیگیری دادند و در دی‌ماه سال 95 بین کارشناس‌ها صورت‌جلسه شد و گفتند که هدف اصلی این سد -که افزایش کیفیت آب است- مورد سوال است. اما مورد توجه قرار نگرفت. در حال حاضر هم ما سوال داریم و می‌گوییم طبق اطلاعات و مستندات خودتان توضیح دهید. گزارش شرکت نفت هم گزارش بسیار مهمی است. اما جواب علمی نمی‌بینیم و در واقع برخوردهای تهاجمی دیده می‌شود. شرکت نفت نظر بسیار پیچیده‌ای مقابل این قضیه گذاشته و تمام مطالعات زیر سوال رفته است. این گزارش در شهریور 1401 بیرون آمده. شرکت نفت امکانات گسترده‌ای دارد و از نظر زمین‌شناسی قطب فنی-تخصصی در کشور است. این شرکت برداشت سطحی و زیرسطحی داشته و اعلام کرده که مطالعات شما همه غلط بوده. مرکز پژوهش‌های مجلس بعد از آن سوال پرسید اما روی این گزارش بسیار کم مانور داده شد.
مسئله دیگر بعد اجتماعی ماجراست. در این زمینه وضعیت به چه شکل است؟
این مسئله هم وجود دارد هرچند من طرح را به‌صورت محیطی نمی‌بینم، چون تخصصم چیز دیگری است. ما در ایران هیچ سدی بهتر از سد دز نداریم. اما واحد نگهداری سد دز هم در سال‌های 57 تا 67 متوجه نگهداری از این سد نبود. دریچه‌ها رسوب دارد و برخی از دریچه‌هایش مسدود است و در سال 1415 اگر جایگزینی برای این سد قرار نگیرد و کارهای نگهداری انجام نگیرد باید فاتحه غرب خوزستان را خواند. ما در ایران به عکس دنیا، برای سدسازی فرهنگ‌سازی نمی‌کنیم؛ در حالی که با ذی‌نفعان اعم از کشاورز، صنایع و ساکنان صحبت نمی‌شود. اگر ذی‌نفعان را دخیل می‌کردیم و برای مثال به کشاورز پایین‌دست می‌گفتیم که برای چهار فصل می‌توانی کشاورزی کنی و بیمه‌اش می‌کردیم، وضعیت اجتماعی مناطق به این شکل نمی‌شد. اما این کارها انجام نشده است.
در نهایت چه توصیه‌ای دارید؟
تنها چیزی که می‌خواهم بگویم این است که تا زمانی که مطالعات تکمیل نشده، تعجیلی در آبگیری انجام نگیرد. این نقطه مهمی است. اگر آبگیری با عجله انجام شود نمی‌توان تبعات آن را پیش‌بینی کرد و این می‌تواند آسیب جبران‌ناپذیری وارد کند.