«طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» قرار است از چه چیزی صیانت کند؟ این مهم‌ترین پرسش این روزهای ایرانیان است. نمایندگان مجلس روز چهارشنبه ششم مرداد ماه در مصوبه‌ای با 121 رای موافق، تصمیم‌گیری نهایی درباره طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی را «بر اساس اصل ۸۵ قانون اساسی» به کمیسیون مشترک واگذار کردند. مطابق این اصل کمیسیون به جای رای‌گیری عمومی در جلسه علنی، وظیفه تصمیم گیری نهایی درباره طرح را بر عهده خواهد داشت. تصمیمی که احتمال تصویب این طرح را افزایش داده است. طرحی که درکلام عنوان «صیانت از حقوق کاربران» را یدک می‌کشد، اما با استناد به بندهای مختلف پیش‌نویس منتشر شده آن، می‌توان گفت در عمل هدف دیگری را دنبال می‎کند. در روزهای اخیر اجرایی شدن این طرح با اعتراض گروه‌های مختلف مواجه شد. از جمله گروه‌هایی که به طور مستقیم با اجرایی شدن طرح مورد حمایت مجلس، دچار چالش‌های جدی می‌شوند، صاحبان کسب و کارهای خرد و خانگی هستند. آنها می پرسند با اجرایی شدن این طرح، معیشت ما چه وضعیتی پیدا می‌کند؟ جامعه با پرسش و نگرانی، اخبار مربوط به این طرح را دنبال می‌کند و درباره مفهوم واژه «صیانت» دچار تردید شده‌ است. این طرح به دنبال چیست و چرا باید از اجرایی شدن آن نگران بود؟

«مجلسی که برای آب خوزستان، کرونای سیستان و بلوچستان و مشکل واکسیناسیون جلسه غیر رسمی نداشت، برای طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی هم جلسه غیرعلنی تشکیل داد و هم بررسی این موضوع را به ماده ۸۵ ارجاع داد آن هم در شرایطی که ایرادات اساسی به آن وارد بود» معین‌الدین سعیدی نماینده چابهار در مجلس، این سخنان را بعد از موافقت و تصویب بررسی طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی بر اساس اصل ۸۵ قانون اساسی بیان کرد و گفت: «از محضر ملت بزرگ ایران عذرخواهی می‌کنم، امروز روز خوبی برای مجلس نبود» آن روز نه تنها روز خوبی برای مجلس نبود، که برای بسیاری از مردم ایران که معیشت خود را در روزهای بحران اقتصادی کشور، به دنیای صفر و یک، گره زده بودند هم روز خوبی نبود. بسیاری از صاحبان کسب‌و‌کارهای اینترنتی روزهایی پر اضطراب را می‌گذرانند و با نگرانی اخبار و تحلیل‌های مربوط به این طرح را دنبال می‌کنند. کسانی که بعد از شیوع کرونا دست به دامن شبکه‌های اجتماعی شدند تا کسب‌و‌کار خود را حفظ کنند، این روزها نا امیدانه از هر کسی که مطلع‌تر از آنها باشد این را می‌پرسند که: «حالا چه خواهد شد؟ ما چه کار کنیم؟» کاربران شبکه‌های اجتماعی و برخی مسئولان به تصمیم مجلسی‌ها در مورد این طرح اعتراض دارند و در همین رابطه کارزاری هم شکل گرفته است، اما بسیاری از کارشناسان با استناد به تجربه‌های پیشین در مورد این مخالفت‌ها و بی‌توجهی به خواست مردم در چنین مواردی، معتقدند مجلس این طرح را تصویب و اجرایی می‌کند، حتی به قیمت شکست آن.
جدال با امیدواری
شبکه‌های اجتماعی اگر برای عده‌ای افراد تهدیدی برای منافعشان محسوب می‌شود، برای بسیاری از کسانی که سالها به دلیل فاصله از مرکز و امکانات موجود در آن همنشین محرومیت بودند، فرصتی بود تا خود را حتی به شکل مجازی به دنیای مرکزنشینان نزدیک کنند و هنر و توانمندی‌های خود را در فضایی که طبقه اجتماعی در آن به مراتب کم‌رنگ‌تر است، ارائه کنند. حالا تمام کسانی که در سالهای اخیر روزنه امیدی برای اشتغال و پیشرفت پیدا کرده بودند، نگرانند که مبادا باز هم به همان روزهای مهجوریت بازگردند و فراموشی سهمشان باشد. مینا کامران، تسهیلگر توسعه روستایی است و سالهاست به همراه دوستانش پلتفرم توسعه و عرضه محصولات روستایی «روستاتیش» را راه‌اندازی کرده و محصولات هنرمندان و تولیدکنندگان روستاهای دورافتاده در نقاط مختلف کشور را ارائه می‌کنند، او درباره نگرانی تولیدکنندگان در مورد طرح صیانت به «پیام ما» می‌گوید: «تولیدکنندگان خیلی نگران هستند و مدام می‌پرسند این طرح یعنی چه؟ می‌خواهند اینترنت را ببندند؟ اینستاگرام بسته می‌شود؟ چون چندان به جزییات اشراف ندارند و وقتی اخبار را دنبال می‌کنند نگرانی‌هایشان بیشتر می‌شود»
این شرایط و نگرانی‌ها و توقف در فعالیت کسانی که در بستر فضای مجازی مشغول به فروش تولیدات خود بودند، چند سال پیش و در جریان فیلترشدن تلگرام هم پیش آمد، مینا کامران می‌گوید: «یکی از عروسک‌سازان محلی از ماهشهر می‌گفت وقتی تلگرام را فیلتر کردند کار ما ضربه شدیدی خورد -چون از طریق کانال تلگرام محصولاتشان را می‌فروختند- سفارش‌هایمان کم شد و نمی‌دانستیم باید چه کار کنیم. بعد از آن اتفاقات تا خودشان را با شرایط وفق دهند، کلی طول کشید. تازه یاد گرفته‌اند از طریق اینستاگرام جذب مشتری کنند که باز با این نگرانی مواجهند که اگر اینستاگرام محدود شود باید چه کار کنند؟» هم‌بنیانگذار «روستاتیش» در خصوص وضعیت کسانی که در مناطق دور از مرکز در حال فعالیت هستند می‌گوید: «در هر حال ظرفیت‌ها و دسترسی‌های آنها بسیار متفاوت است در روستاها شرایط سخت‌تر است و دسترسی‌ها محدودتر، همین باعث می شود نگرانی‌هایشان هم بیشتر شود. آنها در این سال‌های اخیر حتی خرید نخ و ابزار و مواد اولیه تولیداتشان را هم به صورت اینترنتی از بازار تهران انجام می‌دادند» مینا کامران معتقد است: «با اجرای این طرح بیشترین فشار به استارت‌‌آپهای کوچک و کسب‌و‌کارهای خانگی وارد می‌شود. چون شرکت‌های بزرگ به واسطه ارتباطاتی که دارند راه خود را در بازار پیدا می‌کنند. آنها که پشتگرمی و منابع مالی خوبی در اختیار دارند نگران نیستند، اتفاقا برای این شرکتها این موضوع یک فرصت است چون فضای انحصاری رقابت را کاهش می‌دهد. اما کسب‌و‌کارهای کوچک که می‌خواهند استقلال خود را داشته باشند، آسیب خواهند دید، چون دیگر توان رقابت ندارند»
هم‌بنیانگذار روستاتیش از تلاش‌های این گروه برای ترویج خودباوری در مناطق دورافتاده می‌گوید و اینکه چقدر هنر و ظرفیت‌های بومی در این مناطق به کمک شبکه‌های اجتماعی توانست فرصت و مجال بروز پیدا کند و با ایجاد بازار برای محصولات تولیدی، روستاییان به سرمایه‌هایی که در اختیار داشتند باور پیدا کردند، او می‌گوید: «این بازار پیدا کردن برای کسی که بسیار دور از مرکز است، ارزشمند است. مگر در طول سال چقدر توریست به این مناطق می‌رود که به طور مستقیم از آنها خرید کند. بیشتر ظرفیت ایجاد شده در این روستاها توسط شبکه اجتماعی و بر بستر اینترنت به وجود آمد. در دو سه سال اخیر که دسترسی‌ها بهتر شد ظرفیت‌ها هم بالاتر رفت و مردم این مناطق حس کردند می‌توانند ظرفیت‌هایی که در محل زندگی و روستایشان وجود دارد را معرفی کنند» مینا کامران از مدرسه‌ای که در یکی از مناطق سیستان و بلوچستان توسط این گروه ساخته شد می‌گوید و فرصتی که شبکه‌های اجتماعی و همدلی کاربران شبکه‌های اجتماعی برای مردم این منطقه به وجود آورد تا به این هدف برسند: «بخشی از هزینه‌های مدرسه‌ای ساخته شد با فروش محصولات تولیدی در همان روستا تامین شد. این همدلی از طریق شبکه‌های اجتماعی به وجود آمد. مردم وقتی دیدند که از این طریق می‌توانند مشتری پیدا کنند، انگیزه پیدا کردند. از طرفی این کار الگویی شد برای روستاهای دیگر»
کامران از زنانی می‌گوید که در این مناطق از طریق فروش تولیدات هنری خود معیشت خانواده را تامین می‌کنند: «با تمام موانعی که وجود داشت و شرایطی که بیکاری در روستاها و شهرهای دور افتاده ایجاد کرده بود، این منبع درآمد کوچک یک روزنه امید بود که مردم را به این انگیزه رسانده بود که می‌توانند کاری کنند. در استان سیستان و بلوچستان امروز چقدر صفحات در اینستاگرام می‌بینیم که محصولات سوزن‌دوزی می‌فروشند. این برای ما خوشایند بود که بسیاری به این خودباوری رسیده بودند که با هنری که بلدند (سوزن‌دوزی) چه محصولاتی تولید کنند و به صورت مستقیم بفروشند و درآمدی داشته باشند»
خاموشی انگیزه‌ها در دنیای آفلاین
علاوه بر آسیب‌هایی که به کسب‌و‌کارهای اینترنتی وارد خواهد شد، بسیاری از کسانی که بر بستر فضای مجازی به ارائه و دریافت خدمات مشغولند هم با چالش‌هایی روبه‌رو می‌شوند. بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی با وحید رجبلو آشنا هستند. کسی که با وجود معلولیت توانسته پلتفرمی طراحی و اجرا کند که علاوه بر ارائه خدمات به افرادی که شرایط مشابه او را دارند، در حوزه کارآفرینی هم اقداماتی انجام داده است. وحید رجبلو بنیان‌گذار و مدیرعامل توانیتو (پلتفرم ارائه خدمات به افراد دارای معلولیت) به «پیام‌ما» می‌گوید: «در تمام این سال‌ها تلاش کردم که به واسطه تکنحتیژی و اینترنت، کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت در ایران ارتقا پیدا کند. اما به عنوان یک کارآفرین در حوزه اجتماعی و معلولان اگر این طرح اجرایی شود دیگر فعالیت نمی‌کنم و مطمئنا جایگاهم را تغییر خواهم داد چون فکر نمی‌کنم دیگر بتوان در این حوزه فعالیت کرد. با کمک تکنحتیژی و اینترنت و IOT ما سعی کردیم کیفیت زندگی افراد دارای معلولیت را در ایران تا حد توانمان ارتقا دهیم. ما دوستان دارای معلولیت بسیاری را آموزش داده‌ایم که تولید محتوا کنند و به عنوان ادمین پیج در شرکت‌های مختلف مشغول به کار شوند. اگر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نباشد، تمام این آموزش‌ها بیهوده است و انگیزه آنها از بین می‌رود و نا امید می‌شوند. در دنیا می‌گویند معلولی که دارای شغل باشد، دیگر معلول نیست. با حذف مشاغل این دوستان در پی این تصمیم مجلس، مثل این است که دوباره معلولیت به آنها بر گردد.» بنیانگذار توانیتو در مورد تلاش‌هایی که در این سالها برای بیان مشکلات معلولان و ایجاد زمینه اشتغال آنها در تیم توانیتو صورت گرفته است، می‌گوید: «در این 40 – 50 سال هیچ روشی برای اینکه زندگی این عزیزان کمی بهتر شود، نداشتیم، اما تکنحتیژی بود که ورق را برگرداند. به لطف اینترنت صدای ما به کشورهای دور به اروپا و امریکا و استرالیا و کشورهایی که در حوزه خدمات به معلولان اقداماتی انجام داده‌اند، رسید. دوستان دارای معلولیت بسیاری را به واسطه اینترنت کشف کردیم و با وجود موانعی که سر راهمان بود کارها خوب پیش می‌رفت، اما گویا می‌خواهند اینترنت را که مثل شیشه عمر است از ما بگیرند»
بیکاری یک جامعه 300 هزار نفری
«در صورت پیش رفتن این روند، صاحبان کسب‌و‌کارها آواره می‌شوند» این جمله را رضا الفت نسب سخنگوی اتحادیه کسب‌و‌کارهای مجازی به ایسنا گفته است. الفت نسب با تاکید بر اینکه با اجرای این طرح در قدم اول برای کسب‌و‌کار های خرد از جمله کسب‌و‌کارهای اینستاگرامی مشکل ایجاد خواهد شد می‌گوید: «باید ببینیم چرا مردم از سرویس‌های مشابه پلتفرم‌های خارجی استفاده نمی‌کنند؟ در تجربه قطعی اینترنت در سال ۱۳۹۸، پلتفرم‌ها نتوانستند ترافیک را تحمل کنند و بعضا از دسترس خارج می‌شدند. ضمن اینکه مردم، برخی از پلتفرم‌های ایرانی را به بعضی از نهادها منتسب می‌دانند و از آن استفاده نمی‌کنند. از طرف دیگر مسئولان می‌خواهند ظرف هشت ماه پلتفرم ایرانی مشابه اینستاگرام را فعال کنند که امکان آن وجود ندارد» سخنگوی اتحادیه کسب‌و‌کارهای مجازی در خصوص آمار کسانی که در شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام مشغول فعالیت و کسب‌و‌کار هستند می‌گوید: «از تعداد کسب‌و‌کارهای فعال در اینستاگرام آمار دقیقی وجود ندارد، اما تخمین‌ها نشان می‌دهد قبل از شیوع ویروس کرونا ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار فروشنده در اینستاگرام فعال بودند. بعد از کرونا این رقم به بیش از ۳۰۰ هزار نفر رسید. باید به این نکته توجه شود که در این صفحات معمولاً چند نفر فعالیت می‌کنند و خانواده هم دارند؛ بنابراین جمعیت قابل توجهی هستند»
از «صیانت» کاربران تا جرایم سایبری
تصمیم مجلس در خصوص «طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی» با واکنش‌های بسیاری مواجه شده است. اما این طرح دقیقا چه می‌گوید؟ یکی از کارشناسان مدیریت فناوری اطلاعات با اشاره به اینکه این طرح سه سال پیش از سوی وزارت ارتباطات به مجلس ارائه شد، اما آنچه امروز در بهارستان مطرح شده، فاصله بسیاری با آن طرح اولیه دارد، به «پیام ما» می‌گوید: «زیرساخت‌های لازم برای کنترل کاربران در کشور وجود دارد. تا جایی که شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت، بررسی می‌کنند که کاربر از چه سرویسی استفاده می کند، داخلی یا خارجی بودن آن مشخص و اینترنت جهانی را با قیمت دو برابر به کاربر می‌فروشند. این نشان می‌دهد که کنترل صورت می گیرد و زیرساخت این امر موجود است. از طرفی آقای جهرمی معتقد است فیلترینگ فایده ندارد، و باید راه حل دیگری اندیشید. روشی که در آن هم هویت کاربران مشخص و هم فعالیتها در فضای مجازی رصد شود» این کارشناس فناوری اطلاعات می‌گوید: «در دنیا مدل‌های مختلفی برای حفظ حقوق کاربران در دنیای مجازی وجود دارد. یکی از آنها این است که در جهت کاهش جرایم سایبری با اعمال روش‌هایی برای پیشگیری و شفافیت تلاش می‌کند. در ایران متاسفانه این اتفاق نمی‌افتد. این به دلیل ضعف وزارت ارتباطات است. به همین دلیل شاهد این هستیم که این حجم از کلاهبرداری و جرم سایبری در لایه‌های مختلف اتفاق می‌افتد. چون موفق نشده‌اند زیرساختهای لازم را برای پیشگیری از این امر راه‌اندازی کنند، تصمیم به محدودیت گرفته‌اند» او با بیان اینکه طرح اولیه «صیانت از حقوق کاربران» با نگاه به طرح GDPR: General Data Protection Regulation که در اتحادیه اروپا در حال اجراست، تهیه شده می‌گوید: «اتحادیه اروپا معتقد است شهروندان علاوه بر حق شهروندی که در دنیای واقعی دارند، یک حق شهروندی هم در دنیای مجازی دارند. این حقوق شامل مواردی است از قبیل اینکه اگر کسی اطلاعاتی که مربوط به فعالیت آنها در فضای مجازی است، ذخیره کرد باید با اطلاع کاربر باشد و دوم اینکه کاربر باید بتوانند هر زمان که تصمیم گرفت آن اطلاعات را پاک کند. در همین راستا وقتی کاربری وارد سایت‌هایی که به این قانون پایبند هستند، می‌شود به او اطلاع می‌دهند که سایت از کوکی استفاده می‌کند، اگر کاربر استفاده از کوکی را تایید نکند، هیچ اطلاعاتی از فعالیت او در سایت، ذخیره نمی‌شود» اما به گفته این کارشناس فناوری اطلاعات طرحی که با نگاه به GDPR اروپا نوشته شده، امروز اهداف دیگری را دنبال می‌کند، او معتقد است اینکه کشوری بخواهد در فضای مجازی حکمرانی کند، چیز عجیبی نیست، اما مسئله اینجاست که مسئولان ما می‌خواهند با بهانه حکمرانی در فضای مجازی قوانین بین‌المللی را زیر پا بگذارند، و این زیرپا گذاشتن هرگز امکانپذیر نیست: «ابزارهای اینترنتی در تمام دنیا از قوانینی پیروی می‌کنند که هدف آن تحقق حقوق شهروندی و آزادی مردم است. اما در ایران چون نتوانستند به شکل فنی از حقوق کاربران «صیانت» کنند و جرایم سایبری را در سطح مناسب کاهش دهند، طرح را به شیوه دیگری اجرا می‌کنند» آنچه مسئولان و حامیان این طرح عنوان می‌کنند و بر آن تاکید دارند این است که با اجرای این طرح می‌خواهند از حقوق کاربران در فضای مجازی «صیانت» کنند. اما با توجه به حملات فیشینگ که در سالهای اخیر حقوق بسیاری از کاربران را تهدید کرده است، سوالاتی مطرح می‌شود که آیا طرح صیانت، مشکل کلاهبرداری‌های اینترنتی را حل می‌کند؟ آیا طرح صیانت باعث می‌شود رمزارز تقلبی رونق پیدا نکند؟ آیا این طرح باعث می‌شود اطلاعات کاربران به سرقت نرود؟ این «صیانت» در چه سطحی و به چه شکلی قرار است اتفاق بیفتد؟ آیا با اعمال محدودیت و تحمیل استفاده از پلتفرم‌های داخلی، حقوق کاربران استیفا شده و از هر آسیبی مصون خواهند بود؟ سرنوشت هزاران پرونده فیشینگ و کلاهبرداری اینترنتی چه می شود؟ اگر زیرساختی برای «صیانت» از حقوق کاربران وجود دارد، بد نیست مسئولان برادری خود را با به نتیجه رساندن هزاران پرونده کلاهبرداری اینترنتی به کاربران ثابت کنند و آنها را به این باور برسانند که کسی نگران حقوق آنها در فضای مجازی است. اگر هم این طرح اهداف دیگری را دنبال می‌کند، بهتر است این سخنان عوام فریبانه را که قرار است در قالب این طرح از حقوق کاربران در فضای مجازی صیانت شود تمام کنند.