دوم آذر ۱۴۰۲ یک عضو شورای شهر تهران گفت‌: « ۳.۵ میلیون مترمکعب گاز زیر تهران وجود دارد که به گفتهٔ کارشناسان ژاپنی، قبل از اینکه ریزش آوار در زلزله‌های بالای ۷ ریشتر جان مردم را بگیرد، شاهد انفجار علمک‌های گاز خواهیم بود. با تکیه بر یک مصوبه در سال ۹۶ تلاش شد تا سازمان مدیریت بحران شهر تهران و شرکت گاز استان تهران برج‌های اضطراری تخلیهٔ گاز را در مناطق مختلف تهران ایجاد کنند. موضوعی که هنوز از سوی شرکت گاز به مرحلهٔ اجرا نرسیده است. تاکنون ۲۳ نقطه در تهران برای این کار شناسایی شده که ادارهٔ گاز باید در آنها برج‌های ۶۰ تا ۸۰ متری برای تخلیهٔ اضطراری گاز باقیمانده در لوله‌ها در زمان زلزلهٔ احتمالی را ایجاد کند. که هریک به فضای ۴۰۰متری احتیاج دارد تا در زمان وقوع زلزله گاز‌های باقیمانده در لوله‌ها را به‌سرعت تخلیه کند.»

 

در هنگام هر زمین‌لرزهٔ بزرگ‌ آسیب‌پذیری کلانشهرها از جنبه‌های فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیط‌ زیستی مشخص می‌شود و بسیاری از مفروضات قبلی در مورد انعطاف‌پذیری کلانشهرها زیر سؤال خواهد رفت. تهران با تهدیدات متعدد ناشی از بلایای طبیعی و انسانی مواجه است. در مرکز تا جنوب شهر تهران حدود شش میلیون نفر زندگی می‌کنند. سناریویی که دغدغهٔ اکثر کارشناسان برنامه‌ریزی اضطراری است عبارت است از چگونگی تخلیه یا ساماندهی میلیون‌ها نفر از یک شهر سانحه‌دیده به بزرگی تهران، به‌ویژه در زمانی که زیرساخت‌های حیاتی آن خراب شده است. مشکلات عمده در تخلیهٔ شهری که در آن فاجعه‌ای رخ می‌دهد، مربوط به حمل‌ونقل، جاده‌های دسترسی و منابع انرژی است که کار نمی‌کنند. تخلیهٔ تعداد زیادی از مردم همچنان یک سناریوی فرضی است. مهمترین عامل موفقیت برای چنین عملیاتی رفتار منظم شهروندان و درک همراه با خونسردی‌ از شرایط زمان فاجعه خواهد بود. 

 

در ژاپن از زمان جنگ جهانی دوم، دولت در همهٔ سطوح راهبردی سه لایه برای مقابله با سوانح ایجاد کرده است. این سه لایه را  «کمک به خود، کمک متقابل، کمک عمومی» می‌نامند و مردم از مهدکودک آموزش می‌بینند. البته ترکیب ریسک سوانح مختلف که اکنون در محدودهٔ کلانشهر‌هایی مانند توکیو وجود دارد، تضمینی برای موفقیت ظرفیت ژاپن برای مقابله با شرایط بحران به‌ویژه در کلانشهر‌ها ایجاد نمی‌کند. سابقهٔ رویداد‌های «آبشاری» زلزله‌، سونامی و‌… مشکلات عمده در زیرساخت‌های حیاتی آنچنان‌که در زمین‌لرزه و سونامی ۱۱ مارس ۲۰۱۱ توهوکو سندای ژاپن مشاهده شد، نشان داد که حتی ظرفیت ژاپن در مواردی برای مواجهه با حالت آشوبناک کافی نیست و اساساً در شرایط حَدّی (بیشینه) نمی‌توان برای آن آمادگی داشت. به‌این‌ترتیب، باید برخی ریسک‌ها را به‌عنوان «ریسک‌های پذیرفتنی» تلقی کنیم. 

 

برای شهری مانند تهران، نخستین گام این است که شهرداری از ایجاد ریسک‌های جدید اجتناب کند و  جلوی توسعهٔ پرخطر در برابر زلزله را بگیرد؛ مثلاً انتظار و توقع از شهرداری آن است که جلوی ساخت‌وساز ساختمان‌های بلند روی گسل‌های فعال شناخته‌شده، مانند ساخت برج/هتل ۳۰ طبقه‌، با ۱۳ طبقه زیرزمینی، بر روی پهنه گسلهٔ شمال تهران در بلوار دانشجو-ولنجک در شمال تهران را بگیرد. همچنین نظارت بیش‌ازپیش بر ساخت‌و‌سازها و استحکام بناها و بهره‌گیری از قابلیت‌های همکاری تنگاتنگ سازمان نظام مهندسی، بازسازی و ایمن‌سازی پل‌ها و ابنیهٔ قدیمی، مانورهای آمادگی در برابر زلزله -مانند مانور ۸ آذر که امسال نیز پژوهشگاه زلزله، مانند هر سال آن را با هماهنگی وزارت کشور و سازمان صدا‌وسیما و سایر سازمان‌ها برگزار می‌کند- همچنین آموزش‌ها برای چگونگی مواجهه با زلزله، بازسازی و نوسازی راه‌ها و شریان‌های حیاتی براساس سناریو‌های رخداد زمین‌لرزه‌های شدید در تهران‌، و جلوگیری توسعهٔ پرخطر در مناطق با احتمال آسیب بالا، برنامه‌ریزی برای دپوی اقلام مورد نیاز خوراکی و بهداشتی به میزان کافی در هر منطقه و مشخص کردن سازمان‌ها و استان‌های معین برای هر منطقه از شهر تهران، به‌همراه برنامه‌ریزی و همکاری برای آشناسازی این سازمان‌ها و استان‌های معین.

 

برای نصب شیرهای قطع گاز کارهای خوبی انجام شده است، ولی همچنان کاری در مورد گاز باقیمانده در لوله‌های گاز پس از قطع گاز در هنگام زلزله انجام نشده است. درصورت وقوع یک زمین‌لرزهٔ شدید در نزدیکی یا داخل شهر تهران آسیب قابل‌توجهی به زیرساخت‌های حیاتی مانند برق، گاز، آب وارد می‌شود. پس از یک زمین‌لرزهٔ بزرگ، حاکمیت باید برای ارائهٔ خدمات اضطراری و تأمین امنیت و برق و همچنین تأمین آب ‌آماده باشد و برای بازگشت به شرایط عادی، از قبل برنامه تهیه شده باشد. در چنین شهری باید توجه کنیم که ممکن است در شرایط اضطرار امکانات حیاتی اولیه قطع شود. در این موارد هوش مصنوعی در مورد تعریف و پیش‌بینی شرایط اضطرار و اتفاقات بعدی می‌تواند کمک زیادی انجام دهد.

 

هماهنگی رسمی و قانونی براساس برنامه‌های وزارت کشور در ذیل شورای‌عالی مدیریت بحران وجود دارد، اما باید دید این هماهنگی رسمی و سازمانی چقدر جنبهٔ عملیاتی و حرفه‌ای دارد. در این زمینه بخش‌های مختلفی از دستگاه‌های اجرایی با هم و با دستگاه‌های علمی، هماهنگ و گاه حتی آشنا هم نیستند. این موضوعی است که باید روی آن کار زیادی انجام شود.

برخی معتقدند که شهرداری باید مدیریت تهران در زمان زلزله و قبل از حادثه را برعهده گیرد، اما این وظیفه به وزارت کشور سپرده شده است،‌ این نگاه چقدر درست است؟ آیا شهرداری ظرفیت پذیرش چنین مسئولیتی را دارد؟ شهرداری سازمانی دارد به‌نام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران؛ این سازمان حدود ۲۰ سال است که فعالیت می‌کند و به‌نظر می‌رسد بهترین سازمانی از نوع خود است که در ایران شکل گرفته است. به‌لحاظ علمی می‌توان انتظار داشت این سازمان مرکز هماهنگی برای زلزلهٔ تهران و شرایط اضطرار باشد. ولی قبل از آن یک کار مهم باید انجام شود و آن جدی گرفته شدن همین سازمان و بدنهٔ کارشناسی آن در تشکیلات خود شهرداری تهران است. اگر در زمینهٔ بحران این سازمان در تصمیمات شهرداری حق وتو نداشته باشد، چگونه می‌توان انتظار داشت در هنگام بحران به‌عنوان سازمان تصمیم‌گیر در سطح شهر و در سطح ملی بتواند ایفای نقش کند.