|پیام‌ما| در 11 روز گذشته در واکاوی دلایل مشکلات کم‌آبی در خوزستان، سدسازی در سرشاخه‌های کارون بارها مورد اشاره قرار گرفته است. در ایذه که ناآرامی‌ها به آن سرایت کرده، در شب‌های گذشته، شهروندان گلایه‌مند، به نشانه اعتراض به بی‌آبی، بشکه‌های خالی را در دست گرفتند و به خیابان آمدند. نتایج پژوهشی درباره سد کارون 3 در سال 93 نشان می‌دهد به دنبال آبگیری این سد در ایذه، روستاییان حاشیه سد با مشکلات بسیاری رو‌به‌رو شده‌اند که همچنان پابرجاست؛ زیر آب رفتن زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها، فقر و بیکاری، از بین رفتن راه‌های ارتباطی، برخوردار نبودن از آب شرب کافی، مهاجرت به شهرها، حاشیه‌نشینی و از بین رفتن معیشت مبتنی بر دام. قرار بود این سد باعث آبادانی شود اما طبق آنچه در این پژوهش آمده، پیمانکاران و برنامه‌ریزان فقط به ابعاد اقتصادی پروژه توجه داشته‌اند و نه ابعاد اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی. آنها «هیچ گونه ارزیابی از پیامدهای احداث سد نداشته‌اند و همان رویکرد سخت و فیزیکال توسعه را دنبال کرده‌اند».

اشاره به سدها در حالی است که استاندار خوزستان گفته است که «ذخیره آب پشت سدهای خوزستان بسیار کم شده و به وضعیت خطرناک رسیده است». تا تاریخ 25 تیرماه، میزان پرشدگی مجموع مخازن 10 سد خوزستان در سال جاری 57 درصد و میزان تغییرات آنها نسبت به سال گذشته منفی 29 درصد تخمین زده شده است. استاندار خوزستان گفته‌ است، تأمین منابع برای حل مشکلات تنش‌های آبی و تهیه امکانات مورد نیاز و همچنین رهاسازی بیشتر آب از سدها از جمله اقدامات برای رفع مشکلات اخیر ناشی از کم‌آبی است. با وجود این اقدامات و وعده‌ها اما اعتراضات هنوز پایان نگرفته است.
سدها در جایگاه یکی از زیرساخت‌های توسعه، تاثیرات متفاوتی بر منطقه پیرامون خود می‌گذارند. پژوهش «ارزیابی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی پروژه احداث سد کارون 3» که در فصلنامه توسعه اجتماعی (توسعه انسانی سابق) منتشر شده، نشان می‌دهد «بیشترین میزان نارضایتی را از زیرساخت‌ها دارند که مربوط به وضعیت آب آشامیدنی روستاها، کیفیت برق و روشنایی منازل و معابر عمومی، وضعیت راه‌های منتهی به روستا، کیفیت معابر، خیابان‌ها، کوچه‌ها، ایمن‌سازی روستا در مقابل بلایای طبیعی از قبیل سیل و زمین‌لرزه، وضعیت آب مورد نیاز برای آبیاری مزارع و باغات است». این مقاله با هدف بررسی تاثیرات اجتماعی سدها بر پایداری سکونتگاه‌های روستایی، به صورت مطالعه موردی سد کارون سه را مورد تاکید قرار داده. سد بر متغیرهایی از جمله توسعه امکانات رفاهی–خدماتی، تغییرات جمعیت، وابستگی مکانی، ساختار مسکن و ساختار اجتماعی-فرهنگی سکونتگاه‌های روستایی تاثیر زیادی دارد. روند این تاثیرات چه قبل و چه بعد از ایجاد سد، به ناپایداری اجتماعی منجر شده است. به گونه‌ای که در روند شاخص‌هایی مانند توسعه نیافتن امکانات و همچنین تسریع مهاجرت‌های روستایی نقش مهمی داشته است.
ضربه‌ای سخت بر پیکره
اقتصاد محلی
کارون 3 که در حدود 120 کیلومتری بالادست سد شهید عباسپور (کارون 1) قرار دارد، بزرگ‌ترین سد قوسی خاورمیانه است و در بخش دهدز شهرستان ایذه ساخته شد. هدف اجرای پروژه کارون 3 تولید برق، تأمین آب کشاورزی و کنترل سیلاب عنوان شده است. در پژوهش توصیفی-تحلیلی مورد نظر، از میان 63 روستای پیرامون سد، 38 روستا انتخاب شده و جامعه آماری تحقیق 2531 خانوار بوده که نمونه مورد مطالعه 350 خانوار محاسبه شده است. بررسی روستاهای حاشیه سد نشان می‌دهد که بخش عمده ساکنان آنها را گروه‌های کم‌درآمد تشکیل می‌دهند.
این پژوهش بر اساس مصاحبه‌های انجام‌شده با ساکنان می‌گوید آنها «بیشترین میزان نارضایتی را از زیرساخت‌ها دارند» و همین نارضایتی به‌ویژه «نبود راه‌های ارتباطی عامل اصلی مهاجرت بسیاری از روستاییان به شهرهای استان و دیگر استان‌ها بوده است». همچنین در رابطه با قلمروهای دیگر به ترتیب قلمرو خدمات رفاهی، اطلاعات و ارتباطات، درآمد و اشتغال، بهزیستی، محیط زیست و مسکن مورد نارضایتی ساکنان منطقه بوده است. این پژوهش پس از ارزیابی پیامدهای مثبت و منفی پروژه نتیجه می‌گیرد که «احداث سد کارون 3 ضربه‌ای سخت و جبران ناپذیر بر پیکره اقتصاد محلی روستاهای حاشیه آن بوده است» چنان که «با زیر آب رفتن زمین‌های کشاورزی و باغات باعث ویرانی نظام تولید سنتی شده و موجب مهاجرت روستاییان به شهرها شده است». علاوه بر این مهاجرت روستاییان نیز منجر به مسائل و مشکلاتی از قبیل؛ از دست دادن هویت، از بین رفتن همبستگی و روابط خویشاوندی، حاشیه‌نشینی و بزهکاری و در نهایت فقر و بیکاری شده است.
از طرف دیگر احداث سد بر ساکنانی که در محل زندگی خود باقی مانده‌اند نیز اثراتی داشته:‌ «بر هم خوردن نظام همسایگی، کمرنگ شدن ارتباطات اجتماعی به دلیل برهم خوردن نظام گذشته، کمرنگ شدن آداب و رسوم خاص محلی به دلیل ورود افراد از سایر روستاها و تجمیع ساکنان روستاهای مختلف در یک مکان، کاهش سرمایه اجتماعی، از بین رفتن راه‌های ارتباطی، وجود خطرات جانی در استفاده از «بارج»، نبود امکانات و خدمات بهداشتی کافی، عدم برخورداری از آب شرب و برق، گرمای شدید منطقه بر اثر تبخیر آب دریاچه و احتمال درگیری‌های اجتماعی به‌دلیل اسکان اجباری و غیره برای روستاییان حاشیه سد».
پیامدهای کارون سه برای 70 روستا
پژوهش «آثار و پیامدها…» که به دست ذوالفقار احمدیاوندی، سجاد بهمئی، علی لجم اورک مرادی و عزیزالله سپهوند به انجام رسیده، تاکید دارد که ساخت سد کارون 3 پیامدها و آثار جدی بر زندگی، معیشت، فرهنگ و معنویت مردم منطقه داشته که این امر به علت «غفلت و فقدان قابلیت‌های ایجاد عدالت که از نابرابری‌های ساختاری، ناسازگاری‌های فرهنگی، تبعیض و در حاشیه قرار دادن‌های اقتصادی و سیاسی منتج می‌شود،» سبب شده که مردم و قبایل بومی، به‌طور غیر عادلانه‌ای از آثار منفی پروژه ضرر ببینند، حال آنکه اغلب از منافع و سودهای حاصل محروم مانده‌اند.
روستاهایی که مستقیماً از سد تاثیر پذیرفته اند بیش از 70 روستا، با 9056 نفر جمعیت در قالب 1421 خانوار بوده‌اند. مهمترین مشاغل این مردم، کشاورزی و دامداری است و برخی از روستاییان به امور خدماتی یا فعالیت‌های دولتی شاغل بودند. از روستاهای تاثیر پذیرفته، 38 روستا به طور کامل از بین رفتهاند، 28 روستا بخشی از آنها از بین رفته و 11 روستا فقط راه ارتباطی‌شان قطع شده که این امر برای رفت‌وآمدشان مشکلاتی ایجاد کرده است.
بارز، شوارز (آبادیهای شهرستان لردگان استان چهار محال بختیاری)، بوحوض، بادامزار، حوض‌گل، بلوطک شالو، کلخنگ‌دون، تسبیحی، تنگ قاف، امامزاده شهپیر، پس قلعه، پشت آسیاب شیوند، گود عبدالرضا، شوشتری، بنه بلوط، زراس، بردکل، گرموت، فالح، دره‌خون، ده نوفالح، نوشیوند، درب، سه‌چارک، چم مولا، تنه، مورد، پل شالو، دوشلواری، ده زیر، کفت ملک، دهدز، زیرکوه، رکعت‌علیا، باجول، کهرلا، ده برآفتاب، بزرگ شیوند، جوکار، گویله، آبگنجشکان، گود جهره، تنگزیر، لیشیران، لیرسیاه، چمن، گردلیدان، پاتاوه، مرغا، میراحمد، درهی بلوطک، دره گولک، سه بلوطک و … نام بعضی از این روستاهاست که از روستاهایی که به‌طور کامل یا بخشی از آنها زیر آب رفته.
بر اساس این پژوهش این روستاها با مهاجرت گسترده ساکنانشان به شهرستان ایذه و دیگر شهرهای استان و در برخی موارد استان‌های دیگر نظیر چهار محال بختیاری و اصفهان مواجه شدند. «این امر منجر به پراکندگی روابط خویشاوندی و از بین رفتن همبستگی و انسجام قومی و افزایش فردگرایی و انزوا و به تبع آن حاشیه‌نشینی و بزهکاری شده است.» برخی دیگر از روستاییان نیز به روستاهای مجاور پیوسته‌اند و این روند، علاوه بر «از بین بردن فرهنگ بومی» منجر به ایجاد «درگیری‌های اجتماعی» شده است. در واقع برنامه‌های اسکان مجدد توجه خود را به طور عمده معطوف به «اسکان فیزیکی» کرده‌اند و «به فرآیند توسعه اقتصادی و اجتماعی مردم جابه‌جا شده و سایر مردم اثرپذیر، توجهی نداشته‌اند». در این فرآیند همچنین از آنجا که اغلب جابه‌جایی‌های اجباری، تلخ، همراه با تأخیر و نیز انکار و رد امکانات توسعه برای سالها و حتی دهه‌ها بوده است، «برای مردمی که مجبور به جابه‌جایی فیزیکی شده‌اند و به طور رسمی به مردم “اثرپذیر” معروف هستند، برای اسکان مجدد در یک محل جدید کمکی نشده است».
جاده زیر آب رفت، راه‌سازی
ناتمام ماند
با ساخت و آبگیری سد کارون 3 علاوه بر زیر آب رفتن روستاها و زمین‌های کشاورزی، راه‌های ارتباطی دیگر روستاها نیز قطع شد. در این پژوهش به «محور باجول ـ شیوند» اشاره شده که یکی از راه‌های ارتباطی روستاییان بود و با آبگیری سد، بخش باجول این جاده به‌طور کامل زیر آب رفت و «هشت هزار نفر از ساکنان 35 روستای مناطق باجول تا سادات حسینی» ناچار شدند برای پیمودن عرض رودخانه و رساندن خود به شهر ایذه، به طور مستمر و روزانه از بارج استفاده کنند. استفاده از «بارج» قرار بود به صورت موقت باشد اما اکنون با گذشت نزدیک به 17 سال، و کشته شدن چندین نفر به دلیل غیر ایمن بودن بارج‌ها، جاده جایگزین هنوز تکمیل نشده است. قبل از آبگیری سد قرار بود جاده مواصلاتی از دنباله رود از مسیر چهاردِه با عبور از گویله، تنگه قاف، شیوند، منطقه غریبی‌ها و سادات حسینی برای تردد روستاییان ساکن در این مناطق احداث شود اما طبق آنچه فرماندار ایذه در آبان 99، درباره برای حل مساله راه روستاهای پشت دریاچه سد کارون 3 گفته است «کار راه منطقه زیرکوه شالو به شیوند با انجام 14 کیلومتر کار اولیه و 50 درصد پیشرفت کار متوقف و جاده شیوند-سادات حسینی نیز با همین میزان کیلومتر با 40 درصد انجام کار متوقف شده است».
پژوهش سال 93 همچنین می‌گوید حدود دو هزار نفر از جمعیت روستاهای بارز و شوارز در استان چهار محال بختیاری به‌دلیل داشتن روابط خویشاوندی و نیز سنخیت فرهنگی در این مسیر در تردد هستند. با احتساب این افراد، در مجموع 10 هزار نفر از ساکنان روستاهای استان خوزستان و چهارمحال بختیاری که در حاشیه سد کارون 3 سکونت دارند، به علت نبود جاده در دسترس و استفاده از بارج همواره در معرض خطر سقوط به داخل رودخانه قرار دارند.
نبود آب شرب در کنار سد
از سوی دیگر در حالی که مجموعه روستاهای متاثر، قبل از اجرای پروژه سد، مجموعه بسته‌ای را تشکیل می‌دادند، با ورود اطلاعات، پول، انرژی و عناصر بیرونی و گسترش ارتباط آنها با بیرون، به مجموعه‌ای پویا و باز تبدیل شده‌اند که ویژگی‌ها و مسائل اجتماعی، اقتصادی، روانی و فرهنگی خاصی را دارا هستند. «مجموعه تغییرات مثبت و هزینه‌های مربوط به آنها در نهایت سیستم قبلی را که حالت متعادل و خود بسنده‌ای داشت دچار نوعی عدم تعادل در سطوح مختلف فردی و فرافردی کرده است» به طور که «از دست دادن شغل، مشخص نبودن وضعیت آینده، ناتوانی در تصمیم‌گیری و تغییر در نظام انتظارات» نمونه‌هایی از این دست مسائل‌اند.
در ارزیابی از عوارض منفی سد، از بین رفتن زمین‌های کشاورزی، از بین رفتن منبع درآمد، سرگردانی و بلاتکلیفی جابه‌جایی، از بین رفتن همبستگی قومی، تشدید اختلافات محلی و خانوادگی و تعویق کار عمرانی از مواردی هستند که از طرف روستاییان مطرح شده‌اند.
تمامی روستاییان نسبت به از بین رفتن زمین کشاورزی به‌عنوان یک عارضه منفی اتفاق نظر داشته‌اند. همچنین در زمینه مهاجرت، به ویژه بخش‌هایی که صورت اجباری دارد، یعنی در روستاهایی که بصورت کامل در دریاچه سد قرار می‌گیرند و یا راه‌های ارتباطی آنها قطع می‌شود همراه با نوعی از دست دادن احساس تعلق و هویت و پیوستگی روانی، اجتماعی و فرهنگی است. از اثرات احداث سد کارون 3 بر روستاهای حاشیه به موضوع برخوردار نبودن از آب شرب هم اشاره شده است. این پژوهش می‌افزاید: «روستاییان حاشیه سد کارون 3 در حالی در کنار بزرگترین دریاچه و نیروگاه خاورمیانه زندگی می‌کنند که خود از آب شرب آن بی‌بهره‌اند، در حالی که قبل از احداث سد هر یک از روستاها چشمه‌هایی برای تامین آب شرب خود را داشتند که با آبگیری سد روستاها و چشمه‌های آن زیر آب رفته است.» فاضل عبیات، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خوزستان در آبان 99 گفته، برای تأمین آب‌رسانی به دهدز طرحی درازمدت «پروژه انتقال آب از ایستگاه رکعت در دریاچه کارون سه به سمت روستاها مطرح است اما اجرایی کردن این پروژه به دلیل تفاوت ارتفاعی و لزوم احداث ایستگاه پمپاژ در چند مرحله زمان‌بر خواهد بود.
گرم شدن بیش از حد منطقه هم از آثار دیگر است. «بر اثر احداث سد کارون 3 و تبخیر زیاد از سطح دریاچه، باعث گرم شدن بیش از اندازه هوای منطقه شده است». علاوه بر اینها دریاچه سد به‌علت ذخیره آب و راکد نگهداشتن آن منبع بسیاری از بیماری‌های واگیردار نظیر مالاریا و بیماری‌های خونی است.
چه باید کرد؟
در پژوهش «آثار و پیامدها…» به این اشاره شده که «بسیاری از پیامدهای منفی پروژه‌های اجرا شده ناشی از نبود ارزیابی لازم یا انجام ارزیابی‌های ناقصی بوده که تنها به جنبه‌های مثبت اجرای پروژه توجه داشته‌اند». برای کاهش پیامدهای منفی و تقویت پیامدهای مثبت پروژه، این پژوهش پیشنهاداتی را مطرح کرده است. در حالی که هیچ یک از روستاهای حاشیه سد از آب دریاچه سد برای آبیاری مزارع خود استفاده نمی‌کنند، پژوهشگران پیشنهاد می‌کنند مسئولان وزارت نیرو با اختصاص دادن بخش از درآمد سد به زیرساخت‌های بخش کشاورزی، با ایجاد کانال‌هایی از دریاچه به مزارع، به توسعه کشاورزی کمک کنند. انجام اقدامات لازم برای ساخت راه‌های ارتباطی و زمینی جدید، ارائه خدمات آموزشی، بهداشتی ـ رفاهی به مردمان جابه‌جا شده، توسعه روستاهای منطقه، ایجاد شغل در محل‌های اسکان جدید برای جلوگیری از مهاجرت به شهر از دیگر پیشنهادات مطرح شده است. این پژوهش در پایان توصیه می‌کند که در حین اجرای سدسازی و حتی پس از اتمام آن ارزیابی‌های مستمر انجام شود تا از این طریق هزینه‌های پیش‌بینی نشده و پنهان شناسایی و با سیاست‌گذاری دقیق برای مدیریت آنها اقدام شود.