23 درصد مساحت تالاب‌های ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر، در فهرست مونترو است. «شورگل، یادگارلو و درگه سنگی»، «مجموعه تالاب انزلی»، «شادگان، خور الامیه و خورموسی»، «نی‌ریز و کمجان»، «انتهای جنوبی هامون پوزک» و «هامون صابری و هامون هیرمند»؛ دقیقا همان اسامی که سال 2012 هم در فهرست مونترو بود. اما آیا فقط همین زیستگاه‌های تالابی در معرض خطر قرار دارند؟ پاسخ منفی است. نمونه‌اش تالاب‌ دریاچه ارومیه که با وجود خشکی قابل ملاحظه‌اش اصلا در این فهرست قرار نگرفت. حالا مسئولان سازمان حفاظت از محیط زیست در تلاشند که دو تالاب شادگان و انزلی را از این فهرست خارج کنند. دو تالابی که اولی درگیر سنبل آبی و فاضلاب است و دومی محصور در پساب.

معاهده بین‌المللی رامسر نامش را از شهر شمالی ایران گرفته است. نیم قرن پیش این معاهده به میزبانی ایران و در شهر رامسر به امضای سران محیط زیستی 18 کشور و جمعی از نمایندگان سازمان‌های بین‌المللی رسید. 13 بهمن ماه 1349، 18 تالاب از مجموع 270 تالاب ایران به‌عنوان نخستین تالاب‌ها در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و تاکنون 190 میلیون هکتار از تالاب‌های جهان در کنوانسیون رامسر ثبت شده و سهم ایران 250 تالاب‌ با مساحتی حدود 5/2 میلیون هکتار است.
پرچمدار حفاظت از تالاب‌های جهان، حالا بیشترین شمار تالاب‌های در فهرست خطر را دارد. به طور کلی در بین 24 کشوری که تالاب‌هایشان در فهرست مونترو قرار دارد. ایران با 6 تالاب و یونان با 7 تالاب بیشترین زیستگاه تالابی را در این فهرست دارند.
کشورها در قرارگیری تالاب‌ها
در فهرست مونترو مختارند
ژاله امینی، رئیس گروه برنامه‌ریزی و مدیریت تالاب‌ها معتقد است که بالا بودن شمار تالاب‌های در فهرست خطر، به معنی بدتر بودن شرایط ما نیست. او به «پیام ما» می‌گوید: «خیلی وقت است که کشورها اهمیت خاصی به فهرست مونترو نمی‌دهند و تنها دو کشور ایران و یونان هستند که اسامی بالایی در این فهرست دارند.» به گفته او قرارگیری تالاب‌ها در فهرست مونترو بر اساس خوداظهاری کشورها و پر کردن فرم‌هاست. به عبارت دیگر هیچ نظارت یا بازرسی بر روی تالاب‌ها وجود ندارد و تا وقتی که کشوری این درخواست را نداشته باشد، تالابی در فهرست خطر قرار نمی‌گیرد. این موضوع را آرزو اشرفی‌زاده، مدیر‌کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست هم تایید می‌کند. او به «پیام‌ما» می‌گوید: «قرارگیری تالاب در فهرست مونترو با اختیار و اعلام ماست. بازرسی خاصی برای این کار انجام نمی‌شود و با درخواست هر کشور است.»
اقدامی برای تالاب‌های در معرض خطر نمی‌شود
اما چرا کشورها تمایلی برای ثبت کردن تالاب‌های در معرض خطر نداشتند؟ رئیس گروه برنامه‌ریزی و مدیریت تالاب‌ها با یک پرسش جواب می‌دهد: «باید پرسید چه اقدامی بعد از قرارگیری تالابی در فهرست مونترو صورت می‌گیرد؟» پاسخ واضح‌تر از چیزی است که فکرش را بکنید: «هیچ». بعد از قرارگیری تالاب‌ها در فهرست مونترو نه خبری از حمایت‌های مالی است و نه الزامات حفاظتی. او می‌گوید: «فهرست مونترو فقط یک عنوان است که به وسیله آن به کنوانسیون رامسر اعلام می‌شود که یک تالاب در معرض خطر قرار دارد.»
بر اساس آخرین به‌روزرسانی این فهرست که مربوط به سال 2020 است 6 تالاب ایران با مساحت 580 هزار هکتار در فهرست مونترو قرار دارند. با یک تناسب ساده و دانستن عدد 2.5 میلیون هکتاری تالاب‌های ثبت شده ایران متوجه می‌شوید که 23.2 درصد از تالاب‌های ثبت‌شده در معرض خطر هستند. تا هشت سال پیش مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل هم در این فهرست بودند اما از سال 92 این سه تالاب اقماری از فهرست مونترو خارج شدند. البته باید در نظر داشت که همه تالاب‌هایی که وضعیت نابسامانی دارند، در این فهرست بین‌المللی معرفی نشده‌اند. در واقع با وجود وضعیت نابسامان تالاب‌های ایران و اختصاص ندادن حقابه‌های محیط زیستی، از سال 1993 به بعد هیچ تالابی به فهرست مونترو اضافه نشده است.
فهرست مونترو قابل اتکا نیست
به گفته رئیس گروه برنامه‌ریزی و مدیریت تالاب‌ها اختصاص ندادن حمایت‌های مالی منجر شده ایران تمایلی برای ثبت کردن تالاب‌های در معرض خطر نداشته باشد. او درباره قابل اتکا بودن این فهرست می‌گوید: «همه می‌دانند که ارومیه در معرض خطراست ولی در فهرست مونترو قرار نگرفت. واقعیت این است که خیلی از تالاب‌های کشور در معرض خطر قرار دارند ولی در فهرست مونترو ثبت نشده‌اند.» فقط ارومیه نیست، تالاب گاوخونی و زاینده رود هم وضعیت مشابهی دارند.
با این همه سازمان حفاظت از محیط زیست اما به دنبال خارج کردن دو تالاب شادگان و انزلی از فهرست مونترو است. مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها دراین‌باره می‌گوید: «اقدامات مربوط به انزلی را شروع کردیم و حالا دلایلی که سال‌ها پیش تالاب را در فهرست مونترو قرار داده بود، برطرف شده هرچند معضلات جدیدی اضافه شده است.» اشاره مستقیم او به درگیر شدن انزلی با سنبل آبی است، گونه مهاجمی که از بین بردنش به این راحتی‌ها نیست.
مشکل بعدی تالاب انزلی که در ماه‌های گذشته به دلیل تغییر مالکیت آن و ثبت سندش به نام آب‌منطقه‌ای گیلان بر سر زبان‌ها افتاده، افزایش بار رسوبات است. مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها دراین‌باره توضیح می‌دهد: «رسوب تالاب انزلی، نتیجه اقدامات قبلی است. طرح‌های آبخیزداری در بالادست این تالاب انجام نشده و فرسایش خاک نیز به این مسئله دامن زده است. بار رسوبی به دلیل اجرایی نشدن طرح‌های آبخیزداری صحیح در بالادست تالاب و همچنین تخریب اراضی وارد تالاب شده و این دو موضوع به تهدیدات جدی این تالاب تبدیل شده‌اند.»
خروج شادگان از فهرست خطر
از نگاه اشرفی‌زاده خارج کردن تالاب شادگان از فهرست مونترو سهل‌الوصول است. او می‌گوید: «تالاب شادگان وضعیت مناسبی دارد و خیلی راحت می‌توانیم بعد از پر کردن فرم‌ها این تالاب را از فهرست مونترو خارج کنیم.»
درحالی او از خروج این تالاب از فهرست مونترو می‌گوید که همچنان اقدامی برای خروج پسماند آبادان و شادگان از این تالاب بین‌المللی صورت نگرفته. معضلاتی که منجر شده بود تیرماه پارسال، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان از خطر خروج این تالاب از فهرست رامسر بگوید. علاوه بر این، شادگان درگیر ماهی تیلاپیا هم هست و فاضلاب شهر شادگان هم به آن وارد می‌شود.
با این حال به گفته اشرفی‌زاده دلیل اصلی خروج این تالاب از فهرست مونترو، ترسالی سال قبل و اقدامات احیایی برای افزایش آب است. «تا دو سال قبل بخش زیادی از تالاب خشک بود ولی با آبگیری پارسال و اقدامات احیایی، وضعیت تالاب شادگان رو به بهبودی رفت. اقدامات احیایی که در پایین‌دست اجرا شد، منجر به ماندگاری آب در تالاب شد و در کنارش حقابه‌ اختصاصی تالاب، ‌حجم آب را بالا برد.»
اگرچه مدیر کل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها از خروج دو تالاب شادگان و انزلی از فهرست مونترو می‌گوید اما این به معنی رفع مشکلات این دو تالاب نیست. رئیس گروه برنامه‌ریزی و مدیریت تالاب‌ها نیز معتقد است که این خروج صرفا به معنای شروع برنامه احیایی برای این تالاب است: «فرم‌های خروج دو تالاب انزلی و شادگان در حال تکمیل است تا از فهرست مونترو خارج شود اما این به معنی وضعیت مناسب این دو تالاب نیست، بلکه به معنی داشتن برنامه برای حفاظت و احیای این دو تالاب است؛ چرا که به هر حال قرار گرفتن این تالاب‌ها در فهرست مونترو هیچ خیر و برکتی برای کشور ندارد و صرفا یک عنوان است که به این دو تالاب تعلق گرفته.»
دستمان برای خروج انزلی
از فهرست مونترو می‌لرزد
عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست برای خروج یا ورود تالابی در فهرست مونترو دو پهلو است. امینی اگر چه از حمایت نشدن تالاب‌های در فهرست مونترو می‌گوید اما این فهرست را مانند گارد حفاظتی می‌داند. او می‌گوید: «برای خروج انزلی از فهرست مونترو دستمان می‌لرزد، چرا که وقتی تالابی در فهرست مونترو باشد دستگاه‌‌های اجرایی با حساسیت بیشتری نسبت به آن عمل می‌کنند اما وقتی این تالاب از فهرست مونترو خارج شود باز محیط زیست در موضع ضعف قرار می‌گیرد.»
رئیس گروه برنامه‌ریزی و مدیریت تالاب‌ها درباره اینکه چگونه بعد از سال‌ها قرارگیری این تالاب‌ها در فهرست مونترو، هنوز عملیات احیایی برای آن‌ها صورت نگرفته، می‌گوید:«برنامه‌های احیا و حفاظتی همواره از سمت مدیران سازمان حفاظت محیط زیست هر استان اجرا می‌شود، اما مشکلات جدیدی برای این تالاب‌ها ایجاد شده و برای همین هم هنوز در فهرست در خطر قرار دارند.» این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست مدعی است که برنامه احیا برای تمامی تالاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها اجرا شده است. او به «پیام‌ما» می‌گوید: «برنامه‌های احیای صرفا محدود به تالاب‌های در فهرست مونترو نبوده و برنامه جامعی برای تمامی تالاب‌ها اجرایی شده است. در گذشته برنامه‌‌های احیایی محدود به حوضه تالاب بوده اما اکنون حوضه آبریز تحت پوشش قرار می‌گیرد.» اشرفی‌زاده اما بخشی از دلایل قرارگیری تالاب‌ها در فهرست مونترو را ناشی از دلایل بیرونی می‌داند. «با وجود اقداماتی که برای احیای تالابی همچون هامون صورت گرفته، این تالاب همچنان مشکلات عدیده‌ای دارد. برای خروج هامون از فهرست مونترو باید کنوانسیون رامسر و کشور افغانستان کمک کند. ما چطور می‌توانیم هامون را از فهرست مونترو خارج کنیم وقتی که هنوز حقابه‌اش را نداده‌اند؟ بنابراین خروج دو تالاب هامون‌پوزک و هامون‌صابری و هیرمند از این فهرست هیچ دردی را دوا نمی‌کند.»