درحالی‌که چیزی به انتهای فصل زمستان نمانده است، اما هنوز خبری از حقابهٔ هیرمند و ورود آن به ایران نیست. علی‌رغم رفت‌وآمدهای فراوان مقامات طالبان به ایران و نیز قول‌های متعدد آنها برای اختصاص حقابه به ایران، سیستان کماکان تشنهٔ آب هیرمند است و سیستانی‌ها چشم‌انتظار باران. بارانی که در سال‌های قبل از افتتاح بند کمال‌خان می‌توانست با ایجاد سیلاب‌های فصلی (دشت مال) آوردهٔ مناسبی برای این منطقه داشته باشد و علاوه‌بر سیراب نمودن چاه‌نیمه‌ها به‌عنوان منبع ذخیرهٔ مناسب آب شرب و کشاورزی مردم سیستان، مقداری از آب زاهدان را نیز تأمین می‌کرد و آب مازاد نیز روانهٔ هامون‌ها می‌شد.

 

 وعده به‌جای عمل

با افتتاح بند انحرافی ۵۲ میلیون مترمکعبی کمال‌خان، دیگر سیستان روی خوش هیرمند را ندید و پس از آن فقط و فقط وعده‌های مسئولان ایرانی و نیز دولتمردان امارت اسلامی گوش مردم این منطقه را پر کرد؛ وعده‌هایی عمدتاً واهی و بدون نتیجه. مردم نیز هر روز شاهد کمتر و کمتر شدن ذخایر مخازن چاه‌نیمه‌ها هستند و متحمل گردوغبار ناشی از بادهای موسمی منطقه که از ۱۲۰روزهٔ معمول به ۱۸۰ روز و شاید بیشتر تبدیل شده است.

 

گرچه طی سال‌های مختلف آب کمی از این کشور وارد ایران شده است، اما همواره این آب‌ها از نوع آب‌های غیرقابل‌کنترل توسط افغانستان است و از زمانی که بند کمال‌خان بر رودخانهٔ هیرمند احداث و توان افغان‌ها در نگهداری و انحراف آب این رودخانه افزایش یافته است، مانع ورود هرگونه آبی به ایران شده‌اند. به‌طور تقریبی و طبق آمار موجود، طی سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ کمتر از ۶۰ میلیون مترمکعب آب به ایران وارد شده است، درحالی‌که مطابق با معاهدهٔ سال ۱۳۵۱ و با احتساب ۸۲۰ میلیون مترمکعب در سال، حقابهٔ ایران در طی این چهار سال حدود سه میلیارد و ۲۸۰ میلیون مترمکعب تعیین شده بود.

 

طرح‌های کم‌اثر جایگزین

در همین راستا، مسئولان دولتی به‌دلیل رو به اتمام بودن ذخایر چاه‌نیمه‌های سیستان و تأمین آب شرب مورد نیاز مردم منطقه، اقدام به اجرای طرح‌های مختلف و متفاوتی کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به طرح اضطراری آبرسانی به منطقهٔ سیستان شامل حفر چاه‌هایی در مناطق شیله، حرمک، دشت هامون و …، حفر چاه‌های مطالعاتی آب ژرف در این منطقه و مهمتر از همه، خط انتقال آب از دریای عمان به سه استان شرقی کشور(کریدور شرق) شامل استان‌های سیستان‌وبلوچستان، خراسان‌جنوبی و خراسان‌رضوی اشاره کرد.

 

نکتهٔ حائز اهمیت در این مورد، مدنظر قرار گرفتن آب شرب و تأمین آن برای مردم سیستان و عدم توجه به سایر نیازهای آبی مردم این منطقه است. بدون شک، با توجه به شرایط فعلی سیستان، تأمین آب شرب از اولویت‌های حیاتی و بسیار مهم این منطقه است، اما برای حفظ و ماندگاری مردم در این نقطهٔ استراتژیک مرزی باید به سایر نیازهای آبی آنها نیز توجه کرد. چشم‌پوشی یا سهل‌انگاری از این نیازها قطعاً موجب عدم موفقیت تلاش‌های صورت‌گرفته در تأمین آب شرب مردم سیستان خواهد شد. 

 

از دست رفتن فراه‌رود

از طرف دیگر با تشدید فعالیت طالبان در تکمیل سد بخش‌آباد روی رودخانهٔ فراه، به‌عنوان دومین تأمین‌کنندهٔ آب تالاب‌های هامون، به‌خصوص هامون صابوری، عملاً شرایط جهت افزایش طوفان‌های گردوغبار در منطقهٔ سیستان فراهم شده است، به‌نحوی که در بهار و تابستان سال ۱۴۰۲ میزان ریزگردهای منبعث از تالاب هامون صابوری به‌شدت افزایشی بوده و شرایط بسیار سخت، ناگوار و بی‌سابقه‌ای را برای مردم سیستان رقم زده است؛ چراکه یکی از مهمترین کریدورهای بادی سیستان از روی تالاب هامون صابوری گذشته و قطع ورود آب رودخانهٔ فراه به این تالاب و خشک شدن سطح خاک آن، شرایط را برای تأثیر بیشتر باد آماده کرده است.

 

اگر به مشکل کمبود آب شرب و نیز طوفان‌های شدید گردوغبار در منطقهٔ سیستان، نبود شغل مناسب و به‌خصوص کمبود شدید آب برای کشاورزی و دامپروری به‌عنوان مشاغل آبا و اجدادی و سنتی مردم این منطقه اضافه شود، بهتر می‌توان شرایط خاص و بحرانی این روزهای مردم سیستان را درک کرد.

 

نبود صنعت، تکیهٔ شدید مردم به کشاورزی و دامپروری، عدم توجه به پتانسیل‌های تجاری مرز، نبود زیرساخت‌های مناسب برای استفاده از صنعت توریسم آن‌هم با وجود اماکن و بناهای تاریخی قابل‌توجه در سیستان و … موجب شده است که نرخ بیکاری در این منطقه رشد بالایی را تجربه کند.

 

سیستان مهاجرساز

با وجود مجموع دلایل از جمله کمبود آب شرب، طوفان‌های گردوغبار و مشکلات ناشی از آن و نیز نبود شغل مناسب در منطقهٔ سیستان، متأسفانه شرایط برای مهاجرت ساکنین و خالی شدن سیستان به‌شدت فراهم شده است. به‌دلیل لزوم حفظ منطقهٔ سیستان به‌عنوان تنگهٔ احد نظام (به تعبیر مقام معظم رهبری)، لازم است مسئولین محترم وزارت نیرو ضمن تلاش برای رفع مشکلات آب شرب مردم سیستان به این نکته نیز توجه کنند که تنها با رفع این مشکل، ماندگاری مردم در این منطقه میسر نمی‌شود.

 

پیگیری دریافت حقابهٔ تالاب بین‌المللی هامون، علاوه‌بر حقابهٔ مصرح در معاهدهٔ ۱۳۵۱ به‌عنوان یکی از حقوق قطعی و بدون خدشهٔ کشورمان ضروری به‌نظر می‌رسد؛ چراکه علاوه‌بر تأثیرات مثبت فراوانی که روی ماندگاری مردم سیستان در این منطقه دارد، برای جلوگیری از پیامدهای منفی ناشی از خشکی این تالاب، برای مردم افغانستان نیز سودمند خواهد بود. علاوه‌بر‌آن، لازم است که آب موردنیاز برای اشتغال مردم منطقهٔ سیستان نیز، به هر طریق ممکن، تأمین شود تا شرایط برای ادامهٔ حیات مردم این منطقه و ماندگاری آنها و جلوگیری از خالی شدن سیستان فراهم شود.

 

بنابراین، علاوه‌بر تأمین آب شرب، آب موردنیاز برای احیای تالاب بین‌المللی هامون برای جلوگیری از طوفان‌های گردوغبار ناشی از خشک شدن این تالاب و همچنین آب موردنیاز برای ایجاد و یا احیای مشاغل ساکنین منطقهٔ سیستان باید مورد توجه مسئولین قرار گیرد؛ چراکه غفلت و عدم تأمین هریک از این نیازهای سه‌گانهٔ آبی، موجب عدم تحقق شرایط مساعد زیست در سیستان می‌شود و اهداف مدنظر در برنامه‌ها محقق نخواهد شد.