عبدالله ریاضی ‌رییس وقت مجلس شورای ملی سه‌شنبه ۲۸ خردادماه ۱۳۵۳ خورشیدی اعلام کرد‌ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مشتمل بر ۲۱ ماده و ۹ تبصره پس از تصویب مجلس سنا در روز دوشنبه بیستم خرداد، در جلسهٔ این روز به تصویب مجلس شورای ملی رسید. در این قانون در چند ماده به آلودگی هوا اشاره شده است. براساس ماده یک این قانون «حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب برهم خوردن تعادل و‌تناسب محیط زیست می‌شود. همچنین، تمامی امور مربوط به جانوران وحشی و آبزیان آب‌های داخلی از وظایف سازمان حفاظت محیط زیست است.» در بند «الف» و «ب» ماده شش این قانون هم اختیاراتی به سازمان محیط زیست برای حل چالش آلودگی هوا داده شده است. به‌عنوان مثال در بند «الف» به انجام دادن تحقیقات و بررسی‌های علمی و اقتصادی در زمینهٔ حفاظت و بهبود و بهسازی محیط زیست و جلوگیری از آلودگی و برهم‌خوردن تعادل محیط زیست اشاره شده که دومین مورد آن به «تغییراتی که تأسیسات و مستحدثات مختلف در وضع فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیک خاک، آب‌وهوا ایجاد می‌کند و این تغییرات سبب‌ دگرگونی وضع طبیعی می‌گردند.» اشاره شده است. بند «ب» نیز «پیشنهاد ضوابط به‌منظور مراقبت و جلوگیری از آلودگی آب، هوا، خاک، پخش فضولات اعم از زباله و مواد زائد کارخانجات و به‌طور کلی‌ عواملی که مؤثر بر روی محیط می‌باشند.» است. 

 

یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۵۴ آیین‌نامهٔ جلوگیری از آلودگی هوا را داشتیم. دو دهه بعدتر قانون نحوهٔ جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رسید و پس از آن آیین‌نامه اجرایی قانون نحوهٔ جلوگیری از آلودگی هوا (۱۳۷۹)،‌ مصوبهٔ شورای‌عالی هماهنگی ترافیک دستورالعمل شرایط اضطراری آلودگی هوا (۱۳۸۹)، برنامهٔ کاهش آلودگی در کلانشهرها در هشت شهر (۱۳۹۰)، لزوم دستگاه‌های اجرایی برای مقابله با آلودگی هوا (۱۳۹۳)،  تصویب نامه درخصوص تشکیل کارگروهی بر اجرای برنامهٔ جامع کاهش آلودگی هوای کلانشهرها (۱۳۹۵) و درنهایت قانون هوای پاک (۱۳۹۶) را داشتیم.

 

حمل و نقل عمومی راهکار رفع آلودگی هوا

«چه فایده‌ای دارد! ۲۰ سال است هرچه می‌گوییم کسی گوش نمی‌دهد‌،  ما هرسال همین حرف‌ها را می‌زنیم». یوسف رشیدی استادیار، پژوهشکدهٔ علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی، از تکرار هرساله بحث‌‌های مرتبط با آب‌وهوا و ماندگاری این شرایط با کلافگی حرف می‌زند. آیا نیم‌قرن قانونگذاری در این زمینه کافی نبوده یا ما با چالش اجرای این قوانین مواجهیم؟ به‌گفتهٔ او، ما چند مشکل اساسی هم در قانونگذاری و هم در اجرا داریم. «قانون خوب، قانونی است که قابلیت اجرا داشته باشد. یکی از مشکلات اصلی ما این است قانون‌هایی که می‌نویسیم، برای رفع تکلیف است نه حصول به نتیجه».

 

به‌نظر رشیدی نکتهٔ دوم این است که ما در بحث آلودگی هوا سراغ اقداماتی که تأثیرگذاری بزرگی دارد، نمی‌رویم. «یکی از مهمترین مواردی که کم به آن توجه کردیم، حمل‌ونقل عمومی است. ترافیک شهری و ناترازی مصرف بنزین به این موضوع مربوط است. راه ساخته و خودرو تولید کرده‌ایم، اما مصرف بنزین را مدیریت نکرده‌ایم. باید مردم را به استفاده از حمل‌ونقل عمومی تشویق و ترغیب کنیم.»

از نظر این استادیار دانشگاه در ایران تصور عمومی این است که همه‌چیز با سوخت و خودرو مناسب حل می‌شود. «کشورهای موفق در حل چالش آلودگی هوا روی حمل‌ونقل عمومی کار کرده‌اند، اما ما مدام به سوخت و معاینهٔ فنی گیر داده‌ایم.»

در ایران ثروت زیادی داریم که اگر در حمل‌ونقل عمومی سرمایه‌گذاری کنیم، با کسر شدن هزینه‌های سلامت، بنزین و .. این پول بازمی‌گردد. در مقابل با ادامه این روند ناچار به واردات بنزین خواهیم بود. از نظر این مدرس دانشگاه اگر مردم مشاهده کنند حمل‌ونقل عمومی مناسب، با برنامه و منظم است کمتر سراغ گزینه استفاده از خودروی شخصی می‌روند، در این شرایط قیمت واقعی سوخت هم قابل‌توجیه است.

 

تشویق به‌جای تنبیه

بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا، به قوانین مرتبط با آلودگی هوا اشاره می‌کند. «۴۰ قانون و مصوبه در ایران از دههٔ ۵۰ تاکنون همهٔ ابعاد آلودگی هوا را پوشش می‌دهد که آخرین آنها قانون هوای پاک است‌، این قانون ایراداتی دارد که باید برطرف شود.» از نظر این کارشناس در ایران گرچه دربارهٔ با خلأ و مشکل قانونی مواجهیم،‌ اما بااین‌حال اگر همان قانونی که وجود دارد اجرا می‌شد، وضع ما بهتر از الان بود. «مهمترین مشکل ما در بحث اجرا است. شش سال از تصویب قانون هوای پاک گذشته و  درصد اجرای آن به‌واسطهٔ کمبود منابع مالی بسیار پایین بوده است.»

 

از نظر اشجعی تنها با بهبود حمل‌ونقل عمومی نمی‌توان چالش آلودگی هوا را کم کرد. «آلودگی هوا ابعاد و منابع انتشار مختلف دارد و نمی‌شود با یک اقدام این معضل را حل کرد. با‌این‌حال، بحث توسعهٔ حمل‌و‌نقل عمومی یکی از راهکارهای اصلی است.»

او افزایش قیمت بنزین و واقعی کردن هزینهٔ حامل‌های انرژی در شرایط فعلی را راهکار درستی برای سوق دادن مردم به‌سمت استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی نمی‌داند. «آیا وسایل نقلیهٔ عمومی ما ظرفیت متقاضیان جدید را هم دارند؟ ناوگان کنونی ما برای همین جمعیت فعلی استفاده‌کننده هم کافی نیست، چه برسد به اینکه به آن مسافر اضافه شود. علاوه‌براین، ما با فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی مواجهیم. وقتی سیستم ناوگان فرسوده است نمی‌توان برای کاهش آلودگی از آن بهره گرفت.»

بنابه گفتهٔ اشجعی، ناوگان حمل‌ونقل عمومی باید الگوی حمل‌ونقل پاک باشد. «باید این ناوگان را اصلاح کنیم و در ادامه ظرفیت استفاده از آن را افزایش دهیم. علاوه‌براین، باید مجموعه‌ای از تصمیمات تشویقی گرفته شود، به‌جای اینکه در گام نخست روی تصمیمات قهری مانند افزایش عوارض تردد و بالا رفتن قیمت سوخت تمرکز کنیم.»

 

او بار دیگر تأکید می‌کند مشکل ما در اجرای قوانین است، هرچند خلأیی در آنها وجود دارد. «در قوانین فعلی مواردی مانند حمل‌ونقل پاک دیده نشده است. به‌نظر می‌رسد اصلاح این قانون هوای پاک ضروری است تا ایراداتی که آن وجود دارد، طی اصلاحیه‌ای توسط دولت یا طرح مجلس ارائه می‌شود، مرتفع شود. بااین‌حال، اگر همین قانون اجرا شود، کارایی زیادی خواهد داشت. بنابراین، نباید یک ایراد بهانه‌ای شود تا عده‌ای بگویند قانون مشکل دارد، پس آن را اجرا نمی‌کنیم.»

تلاش همگانی برای حل چالش آلودگی هوا

فریاد نفس‌های به‌تنگ‌آمده