هر قدمی که برمی‌داشتیم، برف نرم زیر پایمان فرومی‌رفت. هوا تاریک بود‌، هدلامپ‌ها را به پیشانی بسته بودیم و آرام گام برمی‌داشتیم. هرگونه صحبت بلند به‌واسطهٔ ترس از بهمنی که بر سرمان آوار شود، ممنوع بود. اینکه چرا آن ساعت به این مسیر آمدیم، دلیل ساده‌ای داشت، دیر به دربند رسیدیم و امکان رفتن از مسیر پرشیب کوهستانی به‌واسطهٔ تاریکی برایمان امکانپذیر نبود؛ درعوض مسیر پرخطر بهمن‌گیر با شیب کم را انتخاب کردیم. شب دیروقت به پناهگاه شیرپلا رسیدیم و صبح زود عازم قله شدیم. در مسیر برگشت چهار نفر با تله‌کابین از ایستگاه هفت به ایستگاه پنج برگشتند و ما سه نفر تصمیم به ادامهٔ مسیر به‌شکل پیاده گرفتیم. بادی که می‌وزید دانه‌های یخی برف را بلند می‌کرد و به‌ صورتمان می‌زد. در آن کولاک مسیر را گم نکردیم و به ایستگاه پنج رسیدیم. آنجا بود که خبردار شدیم آن روز کوهستان دو کشته داشته،‌ یکی از آنها را در برزنت مشکی پیچیده بودند. مرد با تله‌کابین بالا آمده و با کفش نامناسب وارد محوطهٔ پیست اسکی شده و بعد هم سانحه برایش اتفاق افتاده بود. دومین نفر کوهنورد میانسالی گرفتارشده در کولاک و برف بود که جسم بی‌جانش را در کیسه‌خوابش پیدا کرده بودند. ما دو بار شانس آورده و زنده ماندیم، اما شانس، یک احتمال است که نمی‌توان روی آن حساب کرد. همین احتمال باعث شد آن روز دو نفر از دست بروند، همچنان که چند سال بعد در پنجم دی‌ماه ۱۳۹۹ در سه منطقهٔ «دارآباد»، «کلک‌چال» و «آهار» ۱۵ نفر در یک روز کشته شدند و نام آن جمعه را «جمعهٔ سیاه کوهنوردی» گذاشتند.

او همچنین کسانی که به کوه می‌روند را چند دسته می‌داند، اولین آنها کوهنوردان حرفه‌ای که به‌شکل جمعی برنامه می‌روند، دومین گروه اعضای باشگاه‌های کوهنوردی که با دو انگیزهٔ آموزش و کسب مهارت کوهنوردی می‌کنند. سومین دسته تورهای کوهنوردی هستند یا تورهایی که بخشی از آنها شامل کوهنوردی می‌‌شود. چهارمین گروه کسانی هستند که خود را کوهنورد می‌دانند، ولی نه اطلاعی از علم مرتبط با این حوزه دارند و نه تجهیزات کافی! آخرین دسته هم کسانی را شامل می‌شوند که شرایط مالی و تجهیزات خوبی دارند، اما حتی نمی‌دانند چطور از آن استفاده کنند. ایل‌بیگی در همین زمینه به تجربهٔ خود در امداد به یک گروه اشاره می‌کند. «آنها بهترین GPS را داشتند، اما حتی نمی‌دانستند چطور از آن استفاده و مسیریابی کنند.»

 

به‌گفتهٔ کارشناس مدیریت فرماندهی عملیات در حوزهٔ بلایای طبیعی، شرکت در کلاس‌های هواشناسی و کوهپیمایی برای درک خطر از شرایط جوی کوهستان اهمیت دارد. همچنان که مراجعه و چک کردن سامانه‌های هواشناسی از اولویت‌های هر فعالیت ورزشی و تفریحی در طبیعت به‌ویژه کوهنوردی است. این سامانه‌ها خطرها را به کوهنورد نشان می‌دهند و برنامه‌ریزی براساس آنها می‌تواند از رویدادهای خطرآفرین جلوگیری کند. «همین چندی پیش یک نفر در توچال به‌واسطهٔ سرمازدگی فوت کرد، یا در حادثهٔ سبلان شاهد هیپوترمی‌ دو خانم بودیم‌. در هر دو مورد هواشناسی نسبت به شرایط آب‌وهوایی هشدار داده شده، ولی به آنها توجه نشده بود.»

گاهی هشدارهای هواشناسی چندان دقیق نیست، نمونه‌اش در جمعهٔ سیاه کوهنوردی در دی‌‌ماه ۱۳۹۹، آن زمان هواشناسی شدت وزش باد را بسیار پایین‌تر از واقعیت پیش‌بینی کرد. به‌گفتهٔ ایل‌بیگی هواشناسی با احتمالات سروکار دارد. «در رابطه با اتفاق دی‌ماه باید گفت که بعضی از رخدادهای هواشناسی به‌شکل لوکال یا نقطه‌ای قابل پیش‌بینی نیستند و این خطای هواشناسی نیست، بلکه یک هشدار و بازه از تغییرات شرایط جوی به ما می‌دهد. از همین روست که می‌گوییم در هواشناسی یک دفعه خراب شدن هوا را نداریم، بلکه در مواردی حتی نسبت به پیش‌بینی شرایط سخت‌تر می‌شود.»

 

نمی‌توانیم برای جلوگیری از صعود با کسی گلاویز شویم

آیا می‌توان در زمان هشدار هواشناسی از ورود افراد به عرصهٔ کوهستان جلوگیری کرد؟ پاسخ این کارشناس مدیریت فرماندهی عملیات در حوزهٔ بلایای طبیعی منفی است. «زمانی که در پست‌های امداد کوهستان پست می‌ایستادیم، هشدارهایی از رادیو و تلویزیون داده می‌شد. گروهی این هشدارها را می‌پذیرفتند و از اجرای برنامه‌شان منصرف می‌شدند. اما گروه دیگر هم تا پای کوه می‌آمدند و هرچه پست‌های امدادی می‌گفتند هوا خوب نیست، اصرار به اجرای برنامه‌شان داشتند. ما نمی‌توانیم با کسی گلاویز شویم و نگذاریم صعود کند. زمانی شما یک دروازه دارید که می‌توانید در آن را ببندید، اما در ایران شما کوهستان‌هایی با وسعت بالا دارید که هر کسی می‌تواند از راه‌های ناشناخته به آنها صعود کند. همین موضوع هم سبب می‌شود حتی به‌فرض جلوگیری از ورود افراد از یک مسیر، آنها از راه‌های دیگری صعودشان را انجام دهند. همین مسئله را البته دربارهٔ گردشگران هم می‌بینیم، این روزها جاده چالوس به‌واسطهٔ برف بسته و هشدار عدم ورود به این جاده داده شد. بااین‌حال، همچنان گروهی اصرار داشتند که خود را از مسیرهای دیگری به آنجا برسانند.»

 

به‌گفتهٔ ایل‌بیگی، حتی افراد حاضر نیستند بپذیرند تجهیزاتشان برای صعود مناسب نیست. «بارها با افرادی مواجه شده‌ایم که با کفش نامناسب‌، بدون یخ‌شکن و لباس مناسب برای صعود رفته‌اند و هیچ توصیه‌ای را نمی‌پذیرند. اغلب این افراد دچار سانحه می‌شوند و نیاز به امداد پیدا می‌کنند.»

اگر نمی‌توان مانع ورود افراد به کوهستان شد،‌ آیا راه دیگری برای کاهش بحران‌ها وجود دارد؟  این مربی بقا و مدرس امداد و نجات در زمینهٔ تیم‌های واکنش سریع، راهنمایان گردشگری، آتش‌نشانان و مدارس بار دیگر بر اطلاع‌رسانی درست و دقیق برای کاهش موج ورود افراد به ارتفاعات می‌شود. «اگر آماری از افراد واردشده به یک منطقه وجود داشته باشد، می‌توان برآوردی از وضعیت داشت. متأسفانه ما الان این آمارها را در زمان‌های هشدار هواشناسی نداریم و همین موضوع سبب می‌شود وقتی می‌گویند یک گروه گم شده، نه می‌‌دانیم کجا هستند و نه اینکه تعداد دقیق افراد گروه چقدر است.»

 

جان امدادگر هم اهمیت دارد

انتقادی که بارها به تیم‌های امدادی شده این است که بالگرد به محل حادثه اعزام نشده، آیا ما بالگرد مناسب داریم و چرا استفاده نمی‌شود؟ از نظر ایل‌بیگی تنها در شرایطی جوی و دید مناسب که برای اعزام  تیم نجات، تجهیزات و بالگرد خطری ایجاد نشود و اعزام کارآمد باشد، اجازهٔ پرواز صادر می‌شود. «بالگردی که ما استفاده می‌کنیم، گرچه در زمینهٔ امداد کوهستان تخصصی نیست، ولی به‌خوبی از آن جواب گرفته‌ایم و در نقاط دیگر جهان هم استفاده می‌شود. بالگرد میل ۱۷۱ یا ام‌ای ۱۷ یک بالگرد قوی با ارتفاع پروازی مناسب کوه‌های ایران، دوموتوره، قابلیت وینج،‌‌ جابه‌جایی تیم نجات، مصدومین و قدرت ترابری و کارگاه ریزش طناب را دارد که بسیار مهم است. البته در آلپ و هیمالیا از بالگردهایی استفاده می‌کنند که ما در شرایط تحریمی امکان خریدشان را نداریم. علاوه‌بر اینکه بالگرد برای بلند شدن و نشستن نیاز به فضا دارند. گاهی هم نمی‌دانیم گمشده‌ها در کدام نقطه‌اند و به‌دلیل آنکه محل دقیق فرد گمشده مشخص نیست، باید جست‌وجوی کامل منطقه انجام شود؛ در‌حالی‌که دید کافی و شرایط جوی مناسب باشد. در غیر این‌صورت عملیات جست‌وجو گاهی تا پایان شرایط نامساعد متوقف می‌شود تا جان افراد تیم نجات به خطر نیفتد و جستجو و نجات ثمربخش باشد.»

 

به‌گفتهٔ ایل‌بیگی، «شرایط جوی که بالگرد بتواند فعالیت کند، بسیار مهم است. ضمن اینکه نقطهٔ نشستن بالگرد هم باید دارای امنیت و ایمنی باشد و در هر مأوریتی امکان اعزام بالگرد وجود ندارد. بسته به نوع حادثه، منطقه‌ای که حادثه رخ‌ داده و … بعد از بررسی‌های لازم شرایط جوی و خطرات پیش رو برای اعزام نفر و تجهیزات، برنامه‌ریزی می‌شود. هیچ سیستم مدیریتی امداد و نجات در جهان جان نجاتگران را بیهوده به خطر نمی‌اندازد؛ براساس قوانین بین‌المللی امداد و نجات هم اصول و قوانین خودش را دارد.»

تجهیزات امداد و نجات تنها بالگرد نیست و در سایر موارد گاهی با چالش‌هایی مواجهیم. «تجهیزات امدادگران اغلب به‌روز نیست‌، بسیاری از نجاتگران داوطلبانه کار می‌کنند و حتی از تجهیزات خودشان استفاده می‌کنند.»

 

این کارشناس مدیریت فرماندهی عملیات در حوزهٔ بلایای طبیعی تأکید می‌کند که برای برنامهٔ کوهنوردی حتماً بایستی تعداد افراد از پنج یا هفت نفر بیشتر باشد. علم هواشناسی در برنامه‌ریزی کوهنوردی بسیار حائز اهمیت است، به‌طوری‌که ۴۸ ساعت یا حداقل ۲۴ ساعت پس از پایان برنامه هم باید شرایط آب‌وهوا مساعد باشد و آذوقه و داروهای مصرفی نیز برای این زمان اضافه باید به‌همراه داشته باشند که اگر حادثه‌ای روی بدهد و مدت برنامه بیشتر از برنامه‌ریزی قبلی به طول بی‌انجامد، زمان و شرایط مناسب برای امدادرسانی و نجات افراد باشد. «رشتهٔ کوهنوردی یک رشتهٔ پرخطر است. براساس قوانین جهانی، فردی که به این رشته وارد می‌شود، می‌‌داند که در شرایطی خواهد قرار گرفت که امکان دسترسی به خدمات امدادی به‌راحتی نیست و این احتمال وجود دارد که حتی در شرایطی این کار انجام نشود. کوهنوردان با این علم، قدم در این راه و رشته می‌گذارند. بحث امداد و نجات یک کار فنی و دارای قوانین و مقررات خاص است که برپایهٔ عواطف و  احساسات پایه‌گذاری نشده، بلکه اساس آن علم و دانش است.»