«بایدها و نبایدهای موزه‌داری ایران» عنوان سلسله‌نشست‌های علمی است که توسط گروه موزه‌های دفینه برگزار می‌شود. در قالب این نشست‌ها، کارشناسان در نشست‌های تخصصی با موضوع موزه‌داری در کشور، به بررسی ابعاد آن می‌پردازند. این نشست‌ها از ۲۹ آذر شروع شده و تا هفتم دی هر روز از ساعت ۹:۳۰ تا ۱۱ در سالن اجتماعات پردیس موزه‌ای دفینه ادامه دارد و ورود برای عموم مردم نیز آزاد و رایگان است.

ضرورت مدیریت هیئت امنایی

رئیس موزهٔ ملی ایران که در نشست روز دوشنبه دربارهٔ موزه‌های دولتی و نقش و کارکرد آنها صحبت می‌کرد، در پاسخ به این سؤال که «دولت‌ها چقدر می‌توانند در ادارهٔ موزه‌ها و نقشی که موزه‌ها با همهٔ تعاریف جدید، تغییر جوامع و دنیای پر از تکنولوژی و اطلاعات دارند، تأثیرگذار باشند؟»، گفت: «اگر از منظر نهاد مدیریتی که موزه‌ها را مدیریت می‌کنند بنگریم، یکی از این نهادها، نهادهای دولتی هستند و موزه‌های ملی هم معمولاً موزهٔ دولتی حساب می‌شوند که دولت‌ها در شکل‌گیری و سیاستگذاری آنها تأثیر مستقیم دارند. موزه‌های دولتی در جهان مثل همهٔ کارهای دولتی در جهان که مدیریت را واگذار می‌کنند، بیش از ۱۰۰- ۱۵۰ سال است که به مردم واگذار شده‌اند و دولت‌ها آرام‌آرام این مسئولیت را به هیئت امنا سپرده‌اند. این تجربهٔ هیئت امنایی در موزه‌های بزرگ و کوچک تجربهٔ موفقی است که از خرد جمعی استفاده می‌کند تا موزه به‌عنوان یک نهاد فرهنگی وارد چالش‌های سیاست‌های روزمرهٔ دولت‌ها نشوند.»

«جبرئیل نوکنده»‌ اما تأکید کرد که این تجربهٔ موفق که باید به‌طور جدی به آن نگریست، در ایران اتفاق نیفتاده است:‌ «ما باید مدیریت‌ها را به مردم واگذار کنیم، زیرا مخاطب اصلی موزه‌ها مردم هستند که بهتر است در مدیریت موزه‌ها هم نقش داشته باشند. برخی این نکته را مطرح می‌کنند که مگر دولت‌ها از ملت‌ها جدا هستند، درحالی‌که این یک موضوع دیگر است. اگر مردم در برنامه‌ریزی، سیاستگذاری و اهداف دیده شوند و حضور داشته باشند، مأموریت‌هایشان را درست‌تر انجام می‌دهند.»

او با بیان اینکه در کشور ما بیش از ۲۶۰ موزهٔ وابسته در کشور وجود دارد، افزود: «ما در کشور، موزه‌های هیئت امنایی داریم، اما مصوبهٔ هیئت وزیران داریم که هم برای موزهٔ ملی و هم موزه‌های دیگر این شیوهٔ مدیریت اعمال شود و امیدوارم اراده‌ای وجود داشته باشد تا این شیوه محقق شود. مدیریت هیئت امنایی راهی است برای مردمی کردن نهادهای فرهنگی از جمله موزه‌ها؛ امیدوارم این مسئله که در برنامهٔ ششم هم مطرح بود، اما در برنامهٔ هفتم جدی‌تر شده، اتفاق بیفتد.»

جای خالی موزه‌ها در برنامه‌ریزی

رئیس موزهٔ ملی ایران در بخش دیگری از صحبت‌های خود دربارهٔ نقش‌آفرینی موزه‌ها صحبت کرد و گفت: «آمار بازدیده‌کننده‌های ما نشان می‌دهد چقدر موزه‌ها نقش‌آفرینی دارند؛ این عدد کم است. آمارها حتی نشان می‌دهد توجه به موزه‌ها نه‌تنها از طرف مردم که از طرف دولت و برنامه‌ریزان هم نیست. موزه‌ها خیلی می‌توانند نقش‌آفرینی کنند و شاید مردم ندانند که موزه‌ها می‌توانند حالشان را خوب کند، آنها را با هنر جهان آشنا کنند و از فضای سردرگم نجات دهند که البته ما هیچ آموزشی نه در کتب درسی و نه در برنامه‌ریزی‌ها در این باره نداده‌ایم. برای مثال شهرداری چقدر برنامه‌ریزی می‌کند که مردم موزه‌ها را ببینند؟ مراکز محلات شهرداری چه‌کار می‌کنند؟ این نشان می‌دهد نهاد عمومی و دولتی هر دو بلد نیستند؛ درحالی‌که موزه‌ها می‌توانند حتی در زمان بحران هم نقش‌آفرینی کنند و شما با موزه‌ها می‌توانید با مردم گفت‌وگو کنید.»

نوکنده با بیان اینکه موزه‌ها اصلاً در نظام برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌ها وجود ندارند، افزود: «موضوع موزه در فرهنگ برنامه‌ریزی و سیاستگذاری ما گم است. کل قوانین مرتبط را بگردید، دو صفحه هم نمی‌شود؛ درحالی‌که همین حالا بیش از ۸۰۰ مؤسسه هستیم که نسبت به جمعیت کشور عدد قابل‌توجهی محسوب می‌شود. به موزهٔ ملی به‌عنوان یکی از مهمترین موزه‌های ایران نگاه کنید، چقدر به‌عنوان موزهٔ مادر می‌تواند حامی سایر موزه‌ها باشد؟ اساساً موزه‌های ملی موزهٔ مادر و ویترین یک سرزمین هستند و شما در بازدید از یک موزهٔ ملی می‌توانید تاریخ سرزمین را با یک یا دو روز بازدید جمع‌بندی‌شده ببینید و این، ساده‌ترین کاری است که موزه می‌تواند انجام دهد. اما آیا امکانات، زیرساخت و ساختار موزهٔ ملی ایران اینچنین است؟ از نظر ساختار تشکیلاتی در کجای وزارتخانه قرار دارد؟ موزهٔ ملی ایران ۱۳۰ کارمند، ۱۵ دپارتمان و سه میلیون مواد فرهنگی دارد که فقط فضا برای نمایش سه هزار اثر را در مساحت هشت هزار متر داراست. شما موزه‌های ملی جهان را ببینید، رئیس هیئت امنا معمولاً رؤسای جمهوری هستند و رئیس موزه مشاور است. آیا موزهٔ ملی ایران چنین ساختاری را دارد و در قامت و کلاس موزه است؟»

او با بیان اینکه موزهٔ ملی ایران باید در طرح توسعه قرار گیرد، ادامه داد:‌ «ایران جزو ۱۰ کشور برتر در حوزهٔ میراث فرهنگی است و باید موزهٔ ملی را با ابعاد چنین جایگاهی بسنجیم. موزهٔ ملی با چنین تعریفی نه‌تنها در کشور مبدأ که در جغرافیای سیاسی‌ای که تاریخ آن را به نمایش می‌گذارد نیز نقش‌آفرینی خواهد داشت و حتی به آنها خدمات می‌دهد.»

طرح توسعهٔ موزهٔ ملی

رئیس موزهٔ ملی ایران در ادامه صحبت‌های خود به دیدار رئیس‌جمهوری از موزهٔ ملی و مخازن آن در مهرماه سال گذشته اشاره کرد و گفت که در این دیدار موضوع طرح توسعهٔ موزهٔ ملی مطرح شده است. نوکنده توضیح داد که جلسه‌های مرتبط با این موضوع در حال برگزاری است و اگر بخشی از میدان مشق به وسعت ۱۰ هزار متر به موزه ملحق شود، امکان نمایش آثار زیادی به‌وجود می‌آید.

نوکنده همچنین موضوع جذب هیئت‌علمی را در موزه مهم برشمرد و افزود: «پیش‌ازاین نیروی انسانی‌ای جذب موزه شده‌ است که اغلب فارغ‌التحصیل کشورهای اروپایی بودند و حالا بازنشست شده‌اند. تلاش ما این است که بتوانیم این افراد را به عنوان هیئت‌علمی جذب کنیم. همهٔ موزه‌ها در جهان آکادمی دارند و مسئولیت آموزش موزه‌های سطح کشور و همچنین موزه‌های کشورهای دیگر را هم برعهده دارند. ما هم مذاکره‌هایی با وزیر میراث‌فرهنگی‌، گردشگری و صنایع‌دستی داشته‌ایم که این موضوع حل شود.»

به گفتهٔ او، موزه‌ها در ایران نه‌تنها از نظر تشکیلات اداری، که از نظر ساختمانی، تأسیساتی، اعتبار، مرمت، بهسازی و… در اولویت نیستند و مشکلاتی دارند و به همین دلیل به یک نقشهٔ راهبردی و برنامه جامع نیاز دارند.

موزه‌هایی که در حال افتتاح و آغاز به کار هستند، ساختار تشکیلاتی ندارند. نوکنده در این باره توضیح داد: «وقتی موزه ایجاد می‌کنیم، باید تشکیلات آن را هم ایجاد کنیم.»

وزارتخانه تکلیف خود را روشن کند

رئیس موزهٔ ملی ایران در ادامه به این موضوع اشاره کرد که همهٔ کشورهای هم‌تراز با ایران انجمن موزه‌داری دارند که این انجمن‌ها می‌تواند به سیاستگذاری و برنامه‌ریزی و همچنین کمک مالی و فکری موزه‌ها کمک کند. نوکنده انجمن‌های موزه‌داری را راه‌حلی دانست که می‌تواند نقش‌آفرینی موزه‌ها را بیشتر کند، درحالی‌که ما در ایران چنین انجمنی نداریم.

او همچنین مرجع قانونی استانداردسازی موزه‌ها را وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دانست و گفت: «این مرجع باید با همتایان خود ارتباط برقرار کند و تکلیف خود را به‌عنوان مرجع قانونی روشن کند، اما ما این ارتباط و گفتمان را بین مرجع قانونی و دیگر نهادها نداریم. چه اندازه میراث فرهنگی چالش‌ها را در نشست با دیگر نهادها مطرح می‌کند؟ ما نمی‌توانیم پشت درهای بسته دربارهٔ موزه تصمیم بگیریم و بگوییم حتماً جواب می‌دهد. موزه، موزهٔ مردم است و مأموریتش هم برای مردم است. اگر این شبکهٔ ارتباطی و گفتمانی بین مرجع قانونی، نهادها و مردم گسترش یابد، موزه می‌تواند کار خود را درست انجام دهد و اگر نه، نمی‌تواند.»

نوکنده تأکید کرد: «ما همه برای آگاهی دادن، مسئولیت اجتماعی داریم؛ اما این کار را نمی‌کنیم. جهان متوجه شده است که موزه‌ها می‌توانند گفتمان ایجاد کنند و مسئولیت اجتماعی برعهده داشته‌ باشند و باید در ایران هم این اتفاق بیفتد. از نگاه من آیندهٔ موزه‌ها امیدوارکننده است و راه‌شان را پیدا می‌کنند. چشم‌انداز سیاستگذاری برای حضور بهتر و نقش‌آفرینی‌شان هم در حال انجام است. امیدواریم در آینده موزه‌ها، هم در برنامه‌ریزی اصلی کشور حضور داشته باشند و هم در سبد فرهنگی خانواده‌ها.»

**

آمارها نشان می‌دهد ۸۲۹ موزه در کشور فعال است که ۲۶۲ موزه وابسته به وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، ۳۲۳ موزه غیروابسته مربوط به سایر دستگاه‌ها، ۲۰۹ موزه خصوصی و ۳۷ موزه مشارکتی است. هرچند آمار جدیدی از درآمد موزه‌ها در سال‌های اخیر وجود ندارد، اما آخرین اطلاعات موجود مربوط به سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد ۱۱ میلیارد و ۴۷ میلیون تومان درآمد از محل فروش بلیت موزه‌ها و آثار تاریخی وابسته به وزارت میراث‌فرهنگی، با احتساب اختلاف قیمت بلیت بازدیدکنندهٔ داخلی و خارجی، به‌دست آمده است. اما این درآمد نه‌تنها برای دخل و خرج موزه‌ها کافی نیست که حتی در حد و اندازهٔ میراث و جمعیت ایران هم نمی‌شود.