مدتی پیش «علی دارابی» معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با صدور احکامی برای مدیران چهار پروندهٔ ایران برای ثبت جهانی در یونسکو، به‌‌نوعی از پیگیری‌ها برای تهیهٔ پروندهٔ «مسجد ایرانی»، «آسبادهای ایرانی»، «خانه‌های ایرانی و منظر فرهنگی ماسوله» و «قلعهٔ فلک‌الافلاک و درهٔ خرم‌آباد» خبر داد. 

در پروندهٔ سوم یعنی‌ «خانه‌های ایرانی» که به‌همراه «منظر فرهنگی ماسوله» با مسئولیت «مصطفی پورعلی» پیگیری می‌شود، احیای این خانه‌ها بیشتر در دستورکار است. این پرونده‌ به‌عنوان یکی از پرونده‌های ثبت‌ زنجیره‌ای در میان چهار پرونده‌ای که برای اجلاس بعدی یونسکو آماده می‌شوند، قرار دارد. «مصطفی پورعلی»، مشاور امور ثبت جهانی و کنوانسیون‌های معاونت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دربارهٔ اقدامات ابتدایی‌ برای تشکیل پرونده به «پیام ما» توضیحاتی داده است. 

 

مزیت‌های ثبت‌ جهانی زنجیروار

آثاری از جمله خانه، حمام، مدرسه و کبوترخانه‌های ایرانی به‌صورت زنجیره‌ای قابل ثبت هستند و پس از خانه‌های ایرانی به احتمال زیاد پرونده‌های بعدی ایران برای ارسال به یونسکو را تشکیل خواهند داد. کارشناسان میراث‌فرهنگی معتقدند ثبت جهانی این آثار زنجیره‌ای یک مزیت ویژه دارد؛ اینکه چند اثر را به‌عنوان معماری شاخص و مقصد گردشگری به‌طور همزمان به کشور اضافه می‌کند. این درحالی‌است که پیش از این ثبت جهانی کاروانسرای ایرانی هم در اجلاس اخیر یونسکو در عربستان محقق شد و ۵۴ کاروانسرا از ۲۴ استان در فهرست میراث جهانی قرار گرفت و یک مزیت ویژهٔ گردشگری برای تمامی این استان‌ها رقم زد؛ پرونده‌ای که از ۱۳۹۷آغاز شده بود و از میان ۷۰۰ کاروانسرای ثبت ملی درنهایت ۵۶ کاروانسرا انتخاب شدند. حالا همین ظرفیت دربارهٔ خانه‌های ایرانی هم مطرح است که معماری آنها همواره به‌عنوان یکی از شگفت‌انگیزترین و زیباترین نمونه‌های هنر و معماری در جهان شناخته می‌شود. خانه‌هایی که اندرونی و بیرونی داشتند همراه با سردر، سکو، دالان، هشتی و حیاط‌های بزرگ و باصفا. آینه‌کاری، مقرنس و رنگ‌آمیزی‌های زیبای قرمز، آبی و سبز هم از دیگر جزئیات هنری خانه‌های ایرانی است که در هیچ‌کجای دنیا نمی‌توان آنها را دید. از سوی دیگر، ایران به‌علت قدمت تاریخی از معماری قدیمی هم برخوردار است و تنوع اقلیم در کنار مصالح مختلفی مانند خاک و سنگ، توانسته معماری خانه‌های ایرانی را متنوع  کند.

 

پیوند خانه‌های ایرانی

ظرفیت ویژهٔ معماری در خانه‌های تاریخی ایران را «مصطفی پورعلی»، مدیر پرونده‌ هم تأیید می‌کند و به «پیام ما» می‌گوید: «همان‌طور که می‌دانیم تاریخ معماری و شهرسازی ایران از منظر گونه‌شناسی در تاریخ معماری و شهر جهان حائز جایگاه بسیار بالایی است. نمونه‌های این موضوع در همهٔ دوره‌ها تا قرن اخیر کم‌نظیر است. ایرانیان در خلق الگوهایی نظیر باغ ایرانی، کاروانسرای ایرانی، قنات ایرانی، مسجد ایرانی حتی بازار و مواردی از این دست همواره پیشگام بوده‌اند و پرداختن به پروندهٔ ثبت جهانی خانه ایرانی هم باید از همین چشم‌انداز دیده شود.»

 

پورعلی یکی از جزئیات جذاب در خانه‌های ایرانی را ایوان‌ها عنوان می‌کند: «ایوان وجه ممیزهٔ خانه‌های تاریخی ایران و دارای تنوعات فرمی قابل‌توجهی است. این عنصر در فضای خانه‌های تاریخی ایران به‌گونه‌ای چشمگیر یکی از مهمترین عناصری است که هویت معماری خانه‌های ایرانی را نشان می‌دهد. بر این اساس، در پروندهٔ ثبت جهانی خانه‌ٔ ایرانی بهدنبال معرفی تعدادی از خانه‌ها در قالب یک پروندهٔ زنجیره‌ای هستیم که ضمن معرفی تنوع معماری در دوره‌های مختلف تاریخی پرشکوه ایران در طراحی معماری خانه‌ها، درنهایت به ثبت جهانی این پرونده هم دست پیدا کنیم.»

 

او ادامه می‌دهد: «اگر ایوان خانهٔ بروجردی‌ها را با ایوان خانه‌های شمال ایران مقایسه کنید، ممکن است تفاوت‌ ظاهری داشته باشند اما این عنصر یکی از آن وجوه بسیار مهم در پیوند خانه‌های ایرانی است. به همین دلیل در نمونه‌هایی که برای پروندهٔ ثبت جهانی خانهٔ ایرانی انتخاب خواهند شد نیز باید چنین پیوندی مفهومی و شکلی را نشان داد.»

پورعلی با تأکید بر اینکه ثبت جهانی آثار در یونسکو، منطبق بر کنوانسیون ۱۹۷۲ و دستورالعمل‌های اجرایی آن صورت می‌گیرد، بیان می‌کند: «در معماری خانه‌های ایران نمونه‌های بی‌نظیری همچون خانه‌های کاشان، زواره، اصفهان، شیراز و دیگر شهرهای شمالی و جنوبی ایران را می‌توان در این فهرست گنجاند. در این نمونه خانه‌ها با سازمان و لایه‌بندی فضایی و ساختار معماری خاصی مواجه هستیم که با وجود تنوع اقلیمی دارای وجوه مشترک و الگووار هستند که گویی زنجیره‌وار این خانه‌ها را به‌هم پیوند می‌دهند.»

 

ارزش‌های معماری کم‌رنگ شده

مطالعات دربارهٔ ثبت جهانی خانه‌های ایرانی به‌تازگی آغاز شده است و به‌نظر می‌رسد که بیش از یک‌سال به طول می‌انجامد. مدیر پرونده‌های خانه‌های ایرانی با تأیید این بازهٔ زمانی می‌گوید: «در فرآیند پیشرفت این مطالعات از راهنمایی استادان و محققان تاریخ معماری خانه در ایران هم بهره گرفته می‌شود. این پرونده در آغاز مطالعات است و باید اجازه داد کار پیش برود تا گزارش دقیق‌تری ارائه کنیم.»‌

به گفتهٔ پورعلی، اهمیت موضوع خانه‌های ایرانی در این باره باید مدنظر قرار بگیرد چون در برخی موارد به‌ویژه در بحران معماری نابه‌سامان خانه‌های شهری چند دههٔ اخیر در ایران مورد آسیب قرار گرفته‌اند. او در توضیح بیشتر بیان می‌کند: «شهرهایی مثل تهران را در نظر بگیرید، تراکم‌فروشی و سوداگری موجب شده است هیچ‌یک از ارزش‌های معماری ایرانی در آن‌ها مدنظر قرار نگیرند؛ به‌جای آن ایوان‌های تاریخی و دارای ظرفیت‌های هنری اکنون چیزی که دیده می‌شود تراس‌هایی است که به انباری یا جای کولر خانه‌ها بدل شده است. اما تلاش ما این است که با پر‌ونده‌هایی نظیر خانهٔ ایرانی توجه معماری معاصر به این مهم و تمایز آنها با معماری تاریخی کشور بیشتر شود.»

 

او با تأکید بر اینکه تاریخ معماری و شهرسازی ایران مستند بر شناخت محوطه‌های باستانی و بافت‌های تاریخی ایران است، ادامه می‌دهد: «تا پیش از تحولات اخیر در قرن گذشتهٔ میلادی، معماری ایران برتری قابل‌توجهی نسبت به نمونه‌های دیگر حوزه‌های جغرافیای فرهنگی جهان دارد. به‌عبارتی دیگر، فارغ از تنوع اقلیمی و ظواهر جغرافیایی در سراسر ایران، می‌توان به الگوهایی از معماری در گونه‌های مختلف از جمله خانه‌های ایرانی اشاره کرد که از ویژگی‌های متمایز و برجسته‌ای برخوردار و دارای ارزش برجستهٔ جهانی هستند.»

 

***

خانه‌های زیبایی که به قدمت زمان در تاریخ ایران ریشه دارند و در بسیاری از شهرهای کشور از جمله تهران، کاشان، اصفهان، مشهد، یزد، قزوین، تبریز و… جای خوش کرده‌اند، زمانی برای خود روح زندگی بودند و نسل در نسل خانواده‌های بزرگی را در خود جای داده‌اند. اما چندسالی است که این عمارت‌های قدیمی و باشکوه به‌جز چند بنای تاریخی که در شهرها مقصد گردشگران شده، کنج عزلت گزیده‌اند و دیگر حتی شکوه معماری‌شان هم جلب توجه نمی‌کند. به‌نظر می‌رسد پروندهٔ ثبت جهانی راهی برای باززنده‌سازی روح زندگی در این بناها باشد؛ برندی که می‌توان دوباره نگاه‌ها را به‌سمت معماری باشکوه ایرانی در سال‌های متمادی جلب کند و حتی در ساختمان‌های مدرن شهری هم مدنظر قرار بگیرد.