طبق شواهد باستان‌شناسی تاریخچه استفاده از فلز مس به حدود سال ۹۵۰۰ قبل از میلاد بازمی‌گردد. ظروف مسی به رنگ قرمز تند خود شهرت دارند و با زیباترین طرح و نقش‌ها ساخته می‌شوند. هر چند ظروف مسی به‌دلیل فواید آن برای سلامتی توصیه می‌شود، اما باز هم جایگاه چندانی در زندگی روزمره ندارد و بیشتر جنبهٔ تزئینی دارد. «سامره امیری»، هنرمندی که طرحی نو درانداخته و با تلفیق مس و دیگر مواد مثل چوب و شیشه سعی در احیای این هنر دارد، معتقد است باید گام نخست را از آموزش شروع کرد.

تاریخچهٔ مسگری

برای پیدا کردن ردپای مسگری باید به قبل از میلاد مسیح سفر کنیم. روزگاری که بشر برای استفاده از مس در ساخت ظروف، از چکش‌کاری سرد استفاده می‌کرد. بعد از کشف ذوب مس در ساخت ظروف از مس ذوب‌شده در فرآیند تولید استفاده می‌شد. اکتشاف‌های باستان‌شناسی و مطالعات هنر و تاریخ نشان داده‌اند که تاریخچهٔ مسگری در ایران به حدود پنج هزار سال پیش بازمی‌گردد. با توجه به کشف کورهٔ ذوب مس در سگزآباد قزوین واقع در تپهٔ قبرستان و نزدیک بودن این منطقه از نظر جغرافیایی به زنجان، که احتمالاً اولین کورهٔ ذوب مس است و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه، نظیر معدن مس رشیدآباد می‌توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد. دورهٔ اسلامی با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف، روند استفاده از فلزاتی همچون مس افزایش یافت.

مسگری در لاهیجان نیز از سابقه‌ٔ بسیار طولانی برخوردار است. هنر مسگری در اصفهان، زنجان، یزد، شیراز و کرمان به‌صورت تجاری دنبال می‌شود. مسگری در تهران قدیم هم وجود داشت و حتی محصولات دست‌ساز این شهر به نقاط دیگر کشور ارسال می‌شد.

«سامره امیری»، هنرمند کرمانی که احیای مسگری را به روش نوین از هفت سال پیش آغاز کرده و حالا کارگاه تولیدی دارد، به «پیام ما» می‌گوید: «ساخت اشیای فلزی به روش سرد به دواتگری معروف است که شاید بتوان گفت از نخستین شغل‌هاست. طبق مطالعات من، اصالت مس به کرمان برمی‌گردد. تقریباً برای هفت هزار سال پیش در شهداد کرمان مسگری رواج داشته.»

احیای مسگری در سال‌های اخیر

به گفتهٔ سامره امیری، این هنر قدیمی سال‌های زیادی در کرمان متروک بوده است و بیشتر ظروف مسی خانه‌ها را به دستفروش می‌دادند، زیرا ظاهراً بی‌ارزش و دست‌وپاگیر شده‌ بود. امیری ادامه می‌دهد: «در سال‌های اخیر بازار مسگری تکانی خورد و سعی کردند هنر مسگری را احیا کنند.»

بااین‌حال، در زمانی که مسگری روزهای خاموش خود را می‌گذراند، باز هم ظروف مسی در بازار خرید‌وفروش می‌شد. امیری در این باره معتقد است که در روزگار زوال هنر اصیل مسگری، ظروف ماشینی مسی که کار اصفهان بود، جایگزین هنر مسگری شد. او ادامه می‌دهد: «کارهای خم‌کاری یا ماشینی مس درصد زیادی از بازار را گرفت و هنرمندان به گوشه‌ای رفتند، هیچ شاگردی هم پرورش ندادند، مگر چندنفر از اتباع افغانستانی.»

امیری که کارشناس ارشد پژوهش هنر است، سال ۱۳۹۶ به احیای هنر مسگری رو آورده و حالا تولیدات منحصربه‌فرد و یک کارگاه تولیدی دارد. ایده‌هایش که معمولاً ترکیب مس با مواد دیگر است را از نقش‌ونگارهای قدیمی ایرانی مثل نقوش پارچه یا ظروف سفالی کهن، الهام می‌گیرد. می‌گوید: «آینه‌ای طراحی کردم که از مسجد جامع الهام گرفته بود و آن را با مس کار کردم.»

یکی دیگر از دلایل رکود مسگری جایگزین شدن ظروف تفلون، آلومینیوم، پلاستیک و پیرکس به‌جای ظروف مسی است. ظروفی که به نسبت ظروف مسی سبک‌تر، متنوع‌تر و البته بسیار ارزان‌تر است.

 فوت‌وفن مسگری

مسگری، یک صنعت تقریباً دشوار محسوب می‌شود و فلز مس یکی از فلزات گران‌قیمت در بازار است. برای تولید ظروف مسی، مراحل کار تقریباً به مراحل قالب‌گیری و ریخته‌گری شباهت دارد. شمش مس در کوره در درجه حرارت بالا حرارت می‌بیند و سپس تحت ضربات چکش قرار می‌گیرد تا از نظر قطر و ضخامت به حد مورد نظر تبدیل شود. استفاده از دستگاه‌های پرسکاری و تراشکاری برای مسگری در ایران هم متداول است. برای تولید انواع ظروف و لوازم مسی از مرغوب‌ترین ورق‌های مسی استفاده می‌شود. فلز مس، چکش‌خوار است و می‌توان آن را به هر شکل دلخواه درآورد. انبر، چکش، سندان و قیچی هم از ابزار مسگری است. قلع را هم پس از حرارت دادن با پارچه یا پنبه روی ظروف و اشیای مسی می‌کشند تا اصطلاحاً سفید شود. 

 

کاربرد مسگری

رایج‌ترین کاربرد هنر یا صنعت مسگری، همان‌طور که از قدیم رایج بوده، ساخت ظروف مخصوص غذا خوردن و غذا پختن است. انواع قابلمه‌های مسی، بشقاب مسی، دیگ‌های مسی بزرگ از قرن‌های گذشته برای طبخ غذا استفاده می‌‌شدند. هرچند حالا هم با توصیه برخی از کارشناسان مبنی‌بر خواص استفاده از این ظروف، کماکان کارایی خود را دارد، اما قابل‌مقایسه با روزگار قدیم نیست و ظروف مسی در حد یک لیوان یا یک قابلمه در برخی از آشپزخانه‌ها به چشم می‌خورد. آن‌هم بعد از چندی که سرخی ظروف از دست می‌رود، راهی انباری می‌شود و در حوصلهٔ اعضای خانه نیست که ظرف مسی را به دست سفیدگران بسپارند. از دیگر کاربردهای مسگری ساخت ظروف مسی تزئینی برای داخل ویترین خانه‌هاست. گلدان‌های مسی یا ظروف تزئینی کوچک و بزرگ توسط این صنعت تولید می‌شوند. خرید عمدهٔ ظروف مسی این روزها برای سازمان‌ها و شرکت‌هاست که معمولاً به‌عنوان هدیه استفاده می‌شود و جنبهٔ تزئینی دارد.