«نمی‌شود کار کرد. بچه‌هایی که اهل علم و عمل هستند، حذف و انجمن‌ها ضعیف شده‌اند. بسیاری از فعالان و کارشناسان محیط زیست به هر دری می‌زنند تا کاری بگیرند تا هم مخارجشان تأمین شود و هم خدمتی به ایران انجام دهند، اما هیچ امکانی برایشان فراهم نیست.» مینا استقامت می‌گوید شرایط خودش هم بهتر نیست. بارها تلاش کرده و درنهایت به هیچ نرسیده است، در این شرایط گاهی سوءتفاهم‌هایی هم بین اعضا شکل می‌گیرد که وضعیت را از آنچه هست بدتر می‌کند. علاوه‌بر اینها، دفاتر محدود نهادهای بین‌المللی موجود در ایران هم موجودیتشان وابسته به دولت است و تضعیف شده‌اند.

 

سازمان حفاظت محیط زیست بودجهٔ اندکی دارد، حجم کارهایی هم که باید انجام شود، کم نیست. همین موضوع سبب شد که «نورالله مرادی»، معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی و سخنگوی سازمان حفاظت محیط زیست در جلسه با خیرین محیط زیست عنوان کند: «واقعیت این است که محیط زیست تنهاست و نیاز به کمک دارد. باید همهٔ ما در همکاری با یکدیگر برای حفظ محیط زیست برای نسل‌های آینده تلاش کنیم.» مینا استقامت اما معتقد است سازمان حفاظت محیط زیست می‌توانست از ظرفیت‌های بین‌المللی در این زمینه استفاده کند. «هم انجمن‌ها و هم حمایت‌های بین‌المللی در این سال‌ها حذف شده‌اند. کسانی را می‌شناختم که همین سه چهار سال پیش از کشورهای دیگر به ایران می‌آمدند و از جان و دل برای حفاظت از محیط زیست ما کار می‌کردند، متأسفانه شاهدیم که آنها جرئت سفر به کشورمان را ندارند. نهادهای بین‌المللی هم کنار گذاشته شدند. نمایندهٔ IUCN به من قول داده بود هر کاری می‌تواند برای ایران انجام دهد، اما درنهایت قدمی هم برنداشت؛ چون دولت تمایلی به گرفتن این کمک‌ها از خود نشان نداد.»

 

استقامت به تجربهٔ کنگرهٔ بین‌المللی گردوغبار اشاره می‌کند: «در این کنگره پنج کشور حضور داشتند، از نهادهای بین‌المللی افراد رده چندم به کنگره آمدند و حتی ترکیه دو نفر نمایندهٔ غیررسمی فرستاد. انجمن‌های محیط زیستی ایران جز یکی، بقیه غایب بودند و همین موضوع نشان می‌دهد که بحث مشارکت که اینقدر مسئولان بر آن تکیه دارند،‌ در واقعیت به فراموشی سپرده شده است.»

 

برخود‌های سلیقه‌ای با کارشناسان و انجمن‌ها

«مهدی‌ نبی‌یان» سابقهٔ لااقل دو دهه کار میدانی در امر حفاظت دارد. به گفتهٔ او NGO‌ها یا همان سازمان‌های مردم‌نهاد از چند طریق تأمین مالی می‌شوند،‌ یا سازمان‌های بین‌المللی، صنایع، معادن و سایر حامیان و یا تولید محصولات محیط زیستی! در این زمینه این نهادهای مدنی گرچه با چالش‌هایی مواجهند، اما زمانی که بتوانند این کمک‌ها را دریافت کنند، مشکلات جدیدی سراغ‌شان می‌آید. «سیاست‌های سازمان که در تهران تصویب می‌شود در ادارات کل خریداری ندارد. گاهی مدیران کل براساس سلیقه و قدرت نفوذ استانی خود مانند حمایت‌هایی که از استاندار، دادستان و یا نمایندهٔ دستگاه امنیتی دارند،‌ قوانین را مسکوت می‌گذارند. شاید باورش سخت باشد که گاهی حتی اگر شما بخواهید تجهیزاتی برای پاسگاه محیطبانی تأمین کنید، با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شوید.»

 

او مانند استقامت معتقد است حتی اگر مشکل تأمین مالی نباشد‌، با قوانین دست‌وپاگیر و البته اعمال سلیقه‌ای آن مواجهیم. «مشکلاتی که برای کمپین «یوز تا ابد» پیش آوردند نمونهٔ خوبی از نبود مشکل تأمین مالی بلکه چالش‌های فرایند تأمین مالی یا پس از آن است. در پروژهٔ حفاظت از میش‌مرغ، من به‌عنوان مدیر پروژه اجازهٔ حضور در زیستگاه را به‌واسطهٔ سلیقهٔ مدیرکل استان در یک بازهٔ زمانی پیدا نکردم،‌ در این مورد هم باز بحث مالی نبود و اعمال دیدگاه یک مدیر نقش داشت.»

 

زمانی هست که منابع مالی مهیاست،‌ سازمان حفاظت محیط زیست هم اجازهٔ فعالیت را می‌دهد،‌ بااین‌حال چالش در بخش دیگری خارج از اجرای پروژه پدیدار می‌شود که منحصر به سازمان حفاظت محیط زیست نیست و در سایر سازمان‌ها و نهادهای دولتی نیز بارها دیده شده است. «بارها شاهد بوده‌ایم که سازمان حفاظت محیط زیست کل تلاش و زحمت یک انجمن یا NGO را به‌نام خودش می‌زند و در مصاحبه‌های مدیران دربارهٔ دستاوردهای پروژه هیچ اسمی از اجراکنندگان اصلی آن برده نمی‌شود. جالب اینکه بعدتر همین انجمن را از حضور در منطقه منع و آنها را حذف می‌کنند که نمونه‌اش برای ما در پروژهٔ میش‌مرغ اتفاق افتاد.»

 

چالش‌های مدیران انجمن‌ها و کارشناسان حیات‌وحش تنها مربوط به نادیده گرفتن سهم انجمن‌ها در بخش دستاوردها نیست. «زمانی که مدیران متوجه می‌شوند که انجمنی توانسته منابع مالی برای انجام یک کار و پروژه پیدا کند، مجموعه درخواست‌هایی از او مطرح می‌کنند. نمونه‌اش اینکه دوربین یا دوربین‌ تله‌ای خریداری شود و… که درنهایت به اسم سازمان حفاظت محیط زیست زده می‌شود، اما تأمین آن به‌عهده کارشناسان یا انجمن‌ها بوده است. در مواردی هم شاهد بوده‌ایم که در مقالات نگاشته‌شده پس از انجام پروژه، درخواست درج نام برخی افراد شده است.»

 

مشکلات انجمن‌ها با سازمان حفاظت محیط زیست تنها محدود به این موارد نیست. به گفتهٔ نبی‌یان در این سال‌ها در اغلب مناطق برای اینکه محیطبان با ماشین منطقه در انجام پروژه‌ای که درنهایت به حفاظت از همان منطقه منجر می‌شود، همکاری داشته باشد، بایستی مبالغی از سوی مدیر پروژه پرداخت شود. «اگر نمونه‌برداری لازم داشته باشیم هم وضع همین است. ما مجبور شدیم برای هر پر میش‌مرغ ۵۰۰ هزار تومان بپردازیم.»

 

اگر تمام چالش‌ها با سازمان حفاظت محیط زیست هم حل شود‌، باز انجمن‌ها ناچارند با مشکلاتی که با دیگر ارگان‌ها دارند، دست‌وپنجه نرم کنند. «اگر شما منابع مالی جور کرده باشید، سازمان حفاظت محیط زیست هم با شما همکاری کند و نامه‌های لازم را به شما بدهد، سایر ارگان‌ها همکاری نمی‌کنند. نمونه‌اش وزارت آموزش‌وپرورش به‌تازگی اجازهٔ هیچ نوع فعالیت آموزشی مرتبط با محیط زیست را در مدارس نمی‌دهد و انجام چنین کاری نیاز به تایید صلاحیت جداگانه دارد.» 

 

حفاظت مشارکتی با کمک خیرین

در وضعیتی که مشارکت مردمی با دست‌اندازهای مختلف مواجه است،‌ علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در نشست با خیرین محیط زیست گفت: «دیدگاه ما مبنی‌بر حفاظت مشارکتی و لایحهٔ حفاظت مشارکتی در مجلس در دست بررسی است‌. ما اعتقاد داریم حفاظت از زیستگاه‌ها باید با استفاده از ظرفیت مردم باشد و بدون کمک مردم هیچ‌کاری انجام نمی‌شود.» به‌نظر می‌رسد مردمی که معاون رئیس‌جمهور بر ‌آنها تکیه دارد،‌ جمعیتی از افراد جدا از هم هستند که می‌‌‌توانند منابع مالی در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست بگذارند. البته همچنان که گفته شد این موضوع تنها منحصر به سازمان حفاظت محیط زیست نیست، در سایر ارگان‌ها و نهادها نظیر وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری هم شاهد بودیم که به‌تازگی مجمع خیرین دیگری برگزار شد و آنها برای رفع مشکلات دست‌به‌دامن خیرین شدند. در این نشست هم «علی دارابی»، قائم‌‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی عنوان کرد: «بودجه و اعتبارات میراث‌فرهنگی بسیار محدود است که با آن اقدام قابل‌ملاحظه‌ای نمی‌توان انجام داد و ازاین‌رو است که می‌گوییم حال بناها و آثار تاریخی ایران خوب نیست و نیاز به یک نهضت مردمی دارد.» این گفته‌ها درحالی بود که «عزت‌الله ضرغامی»، وزیر میراث‌فرهنگی، از عدم وصول بودجه یک‌هزار و ۵۰۰ میلیارد تومانی بخش میراث‌فرهنگی خبر داده و از سوی دیگر «محسن حاجی سعید»، رئیس جامعهٔ انجمن‌های راهنمایان گردشگری، هم در گفت‌وگو با رسانه‌ها خبر داد «پروژه‌هایی دربارهٔ توسعهٔ متوازن گردشگری و مبارزه با فقر در گفت‌وگو با برخی نهادهای بین‌المللی چیده شد که همهٔ آنها به‌واسطهٔ عدم پیگیری از دست رفت. به گفتهٔ او ما در ایران با مشکل تخصیص بودجه در حوزه‌های مختلف و از جمله گردشگری مواجهیم. متأسفانه زمانی که این منابع از طریق منابع دیگر هم تأمین می‌شود با عدم پیگیری نهاد متولی به نتیجه نمی‌رسند.»