هنر «گچمه‌بافی» که در کهگیلویه و بویراحمد متولد شده نوعی قالی بافی است. یک صنایع دستی که هر چند از تعداد هنرمندانش در این استان کاسته شده، اما هنوز هستند هنرمندانی که گچمه‌بافی را ادامه می‌دهند و به فکر رونق هر چه بیشتر این هنر هستند. این هنر تلفیقی از گلیم بافی و قالی بافی است که مثل بسیاری دیگر از هنرهای عشایر به صورت ذهنی بافته می‌شود.

گچمه‌بافی چیست؟

گچمه‌بافی هنری مرکب از گلیم و قالی است که در بافت آن از پود استفاده نمی‌شود، بلکه از خامه‌ای که در بافت گلیم استفاده می‌شود، بهره می‌گیرند. بعد از چله‌کشی، در حاشیه و نقشه آن  از بافت قالی  پیروی شده و در زمینه آن  بافت گلیم  با گل‌های قالیچه‌ای به صورت برجسته بافته می‌شود. به همین خاطر «گل برجسته» آن معروف شده است.

 

«داریوش بهروزی» کارشناس صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد به «پیام ما» می‌گوید: «ترکان قشقایی گلیم را به صورت ریز بافت می‌بافند و نوع دیگر بافت آنان به صورت گچمه است که به آن گلیم نقش برجسته می‌گوید. زمینه گچمه مثل گلیم است و نقش آن شبیه گره قالی است و برجستگی دارد.»

مواد اولیه گچمه‌بافی شامل نخ پشمی برای پود، نخ پنبه‌ای برای چله و رنگدانه است. ابزارهای بافت گچمه نیز شامل دار گلیم بافی، دفتین و تیغ است. به دنبال وجه تسمیه گچمه‌بافی به معنای کلمه برمی‌خوریم. واژه گچمه مرکب از ریشه مصدری «گئچ» به معنی گذار و انتقال در کنار پسوند اسم ساز «ما» است. انتخاب این نام برای این دست بافته به دلیل انتقال از شیوه قالی‌بافی حاشیه دست بافته به شیوه گلیم‌بافی زمینه آن است. از این رو گچمه نوعی گلیم گل برجسته است که توسط عشایر قشقایی ساکن در کهگیلویه و بویراحمد بافته می‌شود.

 

خاستگاه هنر گچمه‌بافی

سند این هنر تمام و کمال به دست اهالی کهگیلویه و بویر احمد است. به گفته بهروزی، بافت گچمه در روستاهای دنا و یاسوج  از جمله سپیدار، پازنان، لما، بوته علیا، در استان کهگیلویه و بویر احمد رونق فراوان دارد. عشایر استاد هنر گچمه‌بافی هستند. نوعی پشتی هم توسط عشایر استان بافته می‌شود که رویه آن به شکل قالی یا گلیم‌های مربع شکل هستند. بیشتر اوقات هر دو رو قالی یا گلیم و گاهی اوقات یک رو، قالی یا گلیم است. نقوش مرسوم پشتی‌ها همان نقوش رایج گلیم‌هاست. عشایر ترک برای تهیه‌ رویه‌ پشتی‌ها از گچمه استفاده می‌کنند که ترکیبی از گلیم‌بافی و قالی‌بافی است.

 

کاربرد گچمه

عشایر کهگیلویه و بویراحمد از گچمه برای زیرانداز، رویه پشتی و تزیین چادرها و خانه‌های خود استفاده می‌کنند. هنر دستی از نظر اقتصادی و اشتغالزایی برای بافندگان آن اهمیت ویژه‌ای دارد. ماندگاری گچمه در بازار صنایع دستی به کاربردی شدن تولیدات آن بستگی دارد. محصولاتی که کماکان با زندگی امروزی و سلیقه مخاطب همگون باشد و در دکوراسیون خانه‌ها و سبک زندگی امروزی جایی داشته باشد. بهروزی از خلاقیت برخی از هنرمندان گچمه‌باف در به کارگیری این نوع گلیم برای صندلی خودرو، پشتی، رویه میز و صندلی و کیف دستی هم خبر می‌دهد.

 

نقش و طرح‌های بداهه

بافندگان گچمه نقش‌ها را به طور ذهنی در هنگام بافت بر روی محصول پیاده می‌کنند. در گذشته میان عشایر از رنگ‌های طبیعی برای رنگرزی پشم‌ها استفاده می‌شد. حالا اگر گچمه‌ای بافته شود، بیشتر از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود. البته رنگ‌هایی که نزدیک به رنگ‌های طبیعی باشد. معمولا پشم حیوانات مهم‌ترین ماده اولیه‌ محصولات دست‌سازی که در کهگیلویه و بویراحمد تولید می‌شود؛ درست مثل گچمه. دستگاه‌های بافندگی یا همان دار گچمه‌بافی دستگاهی ساده و ابتدایی است و تمام مراحل بافت آن توسط زنان صورت می‌گیرد.

 

تولدی دوباره

گچمه در میان صنایع‌دستی برای اقشار مختلف مخاطبان نامی چندان آشنا نیست، اما یک دوران طلایی را در دو دهه اخیر پشت سر گذاشته و شیوه بافت آن به نسل جدید منتقل شده است. بانوان هنرمند کهگیلویه و بویراحمد با هنرمندی تمام عیار نقش می‌زنند و زیراندازهای ‌بافند؛ هنری که می‌رفت تا رو به خاموشی و فراموشی بگذارد، حالا در کارگاه‌های آموزشی استان تدریس می‌شود. ماجرا هم از این قرار است که حدود ۲ دهه پیش، زمانی که چند تن از کارشناسان اداره صنایع دستی کهگیلویه و بویراحمد مشغول مطالعه بر روی وضعیت صنایع دستی منطقه بودند در روستای «پازنان سپیدار» از توابع بویراحمد به بانوی سالمندی به نام «گل گل آزاد گل» برخوردند که مشغول گچمه‌بافی بود. جالب اینکه فقط این مادربزرگ که چندی است از دنیا رفته، راه و رسم گچمه‌بافی را می‌دانست. ساخت این دست بافته را که اکنون گچمه نام دارد، در آن زمان به جز وی کس دیگری نمی دانست. کارشناسان بعد از این شناسایی و اطلاع یافتن از دانش بافت گچمه برای رواج این دست بافته و جلوگیری از نابودی این هنر کهن عشایر، کارگاهی آموزشی را با مربیگری این مادربزرگ در روستای پازنان سپیدار راه اندازی کردند و فوت و فن گچمه‌بافی به تعدادی از بانوان آموزش داده شد. این هنر کهن تازه تولد یافته در سرزمین مادری‌اش، نشانگر ذوق و سلیقه بانوان زحمتکش منطقه و غنی بودن سنت‌ها و آداب و رسوم اهالی کهگیلویه وبویراحمد است.