دیروز خبر رسید «کیومرث هاشمی»، وزیر ورزش و جوانان در نشستی خبری اعلام کرده قرار است ورزشگاه نوبنیادی در پایتخت بنا شود و برای آن، با شرکت IPPR چین که عضو کنسرسیوم گروه ملّی ورزش چین (CNSG) است، توافق حاصل شده و حتّی نمایندگان آن، به تهران سفر کرده‌اند. خبری عجیب برای معماری ایران. سرزمینی که با آن پیشینۀ درازدامن، یکی از مهدهای معماری جهان بوده و این را امکنۀ باشکوه و پرطمطراقش شهادت می‌دهند، حالا باید دیگران برایش ورزشگاه بسازند. امّا مروری بر این دو ورزشگاهِ ملّی می‌تواند به ما یادآوری کند که معماری ایران چگونه از چه ریشه‌های درهم‌تنیده در این خاک، به امروز رسید.

 ساخت «آزادی» در ۱۷ ماه
اوایل آخرین‌ماه تابستانِ ۵۱ سال پیش، در آستانۀ هفتمین دورۀ بازی‌های آسیایی، دو ورزشگاه یا شاید بهتر باشد بگوییم دو مجموعۀ ورزشی گشایش یافتند و آغازبه‌کار کردند که از حیث حرفه‌ای بودن، تحیّر و تحسّرِ جهانیان را برانگیختند و به نگین انگشتری ورزش ایران، و به‌حتم در آن زمان، ورزش خاورمیانه بدل شدند. آن هم در روزگاری که کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس، هنوز سرمست از درآمد بادآوردۀ نفت نشده و ورزشگاه‌های آن‌چنانی نساخته و با همان پول، میزبانی مسابقات ورزشی را برعهده نگرفته و آن را به‌سوی ستاره‌های دنیای فوتبال سرازیر نکرده بودند. در همین اثنا، ایران، و درست‌ترش تهران، صاحب دو ورزشگاه مدرن شد که هر دو محصول فکر و هنر دو معمار ایرانی بود؛ «عبدالعزیز فرمانفرماییان» و «جهانگیر درویش». اوّلی ورزشگاه آریامهر (آزادیِ کنونی) را ساخت و دیگری ورزشگاه فرح‌آباد (تختیِ فعلی) را.

چهارمین ورزشگاه بزرگ جهان، طی زمانی فشرده، ۱۷ماهه ساخته شد و یک‌روز پس از افتتاح میدان شهیاد (آزادیِ کنونی)، در ۲۵ مهر ۱۳۵۰ گشایش یافت. عبدالعزیز فرمانفرماییان البتّه در آن‌ برهه، یعنی در سال ۱۳۴۹ که دست‌‌به‌کار ساخت ورزشگاه شد، صاحبِ کسوت بود و اگرچه ۵۰ سال داشت، امّا نام خود را در معماری ایران، با ابنیه‌ای چون ساختمان وزارت کار، مسجد دانشگاه تهران، شرکت ملّی نفت ایران، بانک کار (سازمان بورس و اوراق بهادارِ بعدی) برج‌های دوقلوی سامان، کاخ نیاوران، گسترش فرودگاه مهرآباد، سازمان بهزیستی، کارخانۀ ارج و کارخانۀ داروپخش بر کرسی نشانده بود. یکی از ۱۰ پسر عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما و درس‌خواندۀ مدرسهٔ عالی هنرهای زیبای پاریس (بوزار) که هم‌سن هوشنگ سیحون و دو سال کوچک‌تر از حیدرقلی غیایی شاملو بود، پس از فارغ‌التحصیلی، از ابتدای دهۀ سی، در یکی از آتلیه‌های دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران، زیر نظر محسن فروغی به فعالیت پرداخت و تا ابتدای دهۀ پنجاه، به معماری پخته و کارکشته بدل شده بود. او را که به طراح ساختمان‌های بلندمرتبه در تهران لقب داده‌اند، ایدۀ این ورزشگاه را که در درّۀ کن یا خرگوش‌درّه ساخته شد، از معماری آتشفشان‌گونۀ استادیوم دانشگاه مکزیکوسیتی در مکزیک وام گرفت که یک‌دهه پیش، از نزدیک دیده بود. برای ساخت این مجموعۀ ورزشی ۴۶۰ هکتاری و مشخصاً این ورزشگاه، ۸۰ میلیون تومان بودجه لازم بود، درنتیجه به‌کارگیری بتن در استخوان‌بندی بنا کنار گذاشته و از خاک فشرده استفاده شد. برای آن از چمن طبیعی استفاده شد و برای اوّلین‌بار در ایران، برای کف پیست دومیدانیِ هشت‌‌ردیفه در اطراف آن، تارتان به‌کار برده شد. امّا از همه مهمتر زاویه‌دید همه‌جانبهٔ تماشاگران بود به‌طوری‌که بیشترین دید تماشاچی از مرکز زمین در شمال و جنوب ۱۳۶ متر و در شرق و غرب ۱۲۶ متر لحاظ شد.

چهارمین ورزشگاه بزرگ جهان، طی زمانی فشرده، ۱۷ماهه ساخته شد و یک‌روز پس از افتتاح میدان شهیاد (آزادیِ کنونی)، در ۲۵ مهر ۱۳۵۰ گشایش یافت تا پایان‌بخش جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی باشد، امّا پرده‌برداری رسمی از آن، در دهم شهریورِ سه سال بعد، در افتتاحیۀ بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ برگزار شد. بازی دوستانۀ پرسپولیس و کروزیرو در ۲۷ اسفند ۱۳۵۰، نخستین مسابقۀ فوتبال، بازی پاس و عقاب در ۲۵ خرداد ۱۳۵۲، نخستین بازی دو تیم ایرانی و بازی ایران و کرۀ شمالی در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۵۲، نخستین بازی تیم ملّی فوتبال ایران در این ورزشگاه بود.

روایتی از ساخت ورزشگاه سی‌هزارنفری

جهانگیر درویش امّا وقتی در خرداد ۱۳۴۵ مأمور ساخت ورزشگاه سی‌هزارنفری در فرح‌آبادِ تهران شد، خیلی جوان بود و ۳۳ سال بیشتر نداشت. او که چهار سال پیشتر، دکتری معماری‌اش را از دانشگاه پلی‌تکنیک تورین ایتالیا دریافت کرده و به‎‌تازگی به وطن بازگشته بود، ساخت این مجموعۀ ورزشی برعهده‌اش گذاشته شد تا نخستین ساخته‌اش در ایران باشد. اگرچه حتّی خارجی‌ها اجرای طرح او را نشدنی می‌دانستند، امّا او آنچه را در ذهن داشت، عملی کرد. خودش دراین‌باره در جایی گفته است: «به آلمان رفته بودم تا برای این پروژه پیمانکار پیدا کنم. اما در آلمان معتقد بودند این پروژه غیرممکن است؛ چون فاصلهٔ بین دو دهنه ۲۹۵ متر است و ۲۹ کابل می‌خواهد. جالب است وقتی پروژه کمی شکل یافت، همان آلمانی‌ها آمدند تا با من مصاحبه کنند؛ چون فکر نمی‌کردند شدنی باشد. وقتی به گوش شاه رسید که آلمانی‌ها گفتند این پروژه نشدنی است، اما من مصرّ به انجام آن هستم، محمّد خاتمی، فرماندۀ نیروی هوایی روزی تلفن کرد که شاه می‌خواهد طرح این پروژه را ببیند. فلان ساعت و فلان روز بیایید فرودگاه تا با هم به اقامتگاه شاه در نوشهر برویم. من هم چون اهل چاپلوسی نبودم و حتّی یک‌بار دستش را نبوسیدم، همان نقشه‌های سیاه‌وسفید را بردم. خیلی تحویلم گرفتند. با شاه ناهار خوردم و به‌هرروی قرار شد پروژه را انجام دهم.»
احداث این ورزشگاه که نخستین مجموعه‌ای است که برای پوشش وسیع آن از سیستم کابلی استفاده شده‌ است، سه‌سال‌و‌نیم زمان برد و با صرف هزینۀ ۱۹۰ میلیون تومانی، در سال ۱۳۵۳ و در بازی‌های آسیایی آغازبه‌کار کرد، اما افتتاحیهٔ رسمی‌اش در حضور شاه، با بازی ایران و برزیل در ۷ خرداد ۱۳۵۵ رخ داد. او این ورزشگاه را به‌گونه‌ای ساخت که نعل اسب‎‌شکل، نور آفتاب، تماشاگران را آزار ندهد. خودش در جایی گفته است: «برمبنای یک محور هلیوترمیک و ۱۵ درجه نسبت به جهت شمال–جنوب طرّاحی کردم که همیشه آفتاب از پشت سر بتابد. چون مسابقات هم در ساعات بعدازظهر برگزار می‌شد، طوری طراحی کردم که مزاحمت ایجاد نکند. از طرفی این استادیوم می‌تواند در مدّت ۱۲ دقیقه‌ تخلیه شود، امّا ممکن است تخلیۀ ورزشگاه صدهزارنفری به بیشتر از نیم‌ساعت زمان نیاز داشته باشد و این مدّت برای مواقعی که یک اتفّاق غیرمترقّبه مثل آتش‌سوزی می‌افتد، ممکن است خطرناک باشد.»

دیروز و امروز «آزادی» و «تختی»

دیروز و امروز «آزادی» و «تختی» و رسیدن به ورزشگاهِ چینی‌ساز، شاید چیزی جز انحطاط را نشان دهد. امّا فراموش نکنیم تاریخ، بهترین و برترین گواه است و البتّه مردم، که نیم‌قرن است با این دو ورزشگاهِ بومی‌ساز خاطره ساخته‌ا‌ند و دوستشان داشته‌اند. معمارانی که ‌وطن را پیش چشم داشتند و بالاترین و والاترین کوشش‌هایشان را در میهنشان پیاده کردند. منش و روش‌شان البتّه شاهدی است بر این مدّعا، چنان‌که عبدالعزیز فرمانفرماییان در جایی گفته است: «اگر توصیه‌ای برای همکاران جوانم داشته باشم این است که برخلاف آرشیتکت‌های نسل ما که نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر جهان این‌طور آموختند که باید از گذشته به‌کلّی بُرید و در همه‌جا فقط سبک بین‌المللی یا به‌اصطلاح مکتب باهاوس را الگو قرار داد، حداکثر استفاده از هنر و معماری سنتی ایران را در کارهای خود به‌کار برند و از میراث غنی خودمان هرگز غافل نمانند. افسوس من شخصاً همین است که چرا هرچه بیش‌تر از جنبه‌های معماری و هنری و رنگ‌های سنتی ایران الهام نگرفتم.»