طبق آمارهای سازمان بهداشت جهانی ۱۰ درصد از جمعیت دنیا دارای نوعی معلولیت هستند؛ یعنی جمعیتی به‌اندازهٔ ۶۵۰ میلیون نفر که البته با رشد جمعیت شهروندان سالمند و نیازهای مشابه آنها، پیش‌بینی شده است این نسبت در سال‌های آینده افزایش قابل‌توجهی داشته باشد. با دانستن این آمار، کافی است نگاهی به مفهوم گردشگری برای همه یا گردشگری در دسترس (Accessible Tourism) داشته باشیم که در سال ۲۰۰۹ مطرح شد؛ مفهومی برای اینکه همهٔ انسان‌ها بدون توجه به سن، نژاد، معلولیت جسمی و ذهنی بتوانند در میان کشورها سفر و جهان را کشف کنند. مفهوم دسترس‌پذیر بودن نیز ذیل همین مفهوم یا در راستای آن مطرح می‌شود تا بتوانیم به گردشگری پایدار نزدیک شویم.

 

«سیدمهدی صادقی» که سال‌ها در حوزهٔ معلولیت فعالیت اجتماعی دارد و با این فعالیت شناخته شده است، در تعریف گردشگری دسترس‌پذیر به «پیام ما» می‌گوید: «این نوع گردشگری به‌معنای مناسب‌سازی ساختاری شامل فضاها و اماکن و فرهنگ‌سازی شامل آشنایی افراد و کارکنان سایت‌های گردشگری و مجموعه‌های مرتبط میراث‌فرهنگی با مناسب‌سازی است و تحقق این مفهوم کمک می‌کند همهٔ افراد با نیازهای ویژه که می‌خواهند از چنین فضاهایی استفاده کنند، به‌راحتی این امکان را داشته باشند.»

به گفتهٔ او، گرچه در زمینهٔ افراد با نیازهای ویژه با چند قشر روبه‌رو هستیم، اما افراد دارای معلولیت ویژه‌تر هستند؛ زیرا عموماً برای اینکه بتوانند از فضاها استفاده و از یک مجموعهٔ گردشگری بازدید کنند به زیرساخت‌هایی چون رمپ‌های مناسب ورودی، امکانات و تجهیزات نیاز دارند.

 

غفلت تاریخی

تا سال ۲۰۵۰، ۲۰ درصد از جمعیت جهان را افراد بالای ۶۰ سال تشکیل خواهند داد که در کنار افراد معلول نیازهای ویژه‌ای خواهند داشت و ایران هم از این قاعده مستثنا نیست، درحالی‌که مناسب‌سازی محیط برای این قشر سال‌ها است که مورد غفلت واقع شده.

فعال اجتماعی حوزهٔ معلولیت با تأکید بر این غفلت، توضیح می‌دهد به‌ویژه در حوزهٔ میراث فرهنگی و گردشگری، بسیاری از مراکز و اماکن ساخته‌شده به‌ویژه فضاهایی که بعداً تبدیل به موزه شده‌اند،‏ به مناسب‌سازی و تجهیزات بی‌توجه بوده‌اند. درحالی‌که ما علاوه‌بر افراد دارای معلولیت با سالمندان، مادران باردار و کودکانی هم مواجه هستیم که ذی‌نفع مناسب‌سازی یا گردشگری دسترس‌پذیر هستند.

 

صادقی البته به نکتهٔ مهم دیگری نیز اشاره می‌کند و آن تفریح بودن گردشگری است: «گرچه گردشگری در خیلی از مباحث اجتماعی به‌عنوان یک تفریح مطرح می‌شود، اما در حوزهٔ معلولیت ما در کنار تفریح به گردشگری به‌عنوان یک درمان هم نگاه می‌کنیم. معلولیت تأثیر بسیار زیادی بر تعاملات اجتماعی افراد دارد و هرچه این تعامل درنتیجهٔ مناسب‌سازی بیشتر شود، شدت معلولیت کمتر خواهد شد. هر فردی در راستای مسئولیت اجتماعی فردی و هر ارگانی در راستای مسئولیت اجتماعی و سازمانی باید به مناسب‌سازی توجه کند و اگر این توجه را نداشته باشد، درواقع به‌ شدت‌گرفتن معلولیت کمک کرده است. این یک هشدار است که باید جدی گرفته شود.»

به گفتهٔ او، علاوه‌بر مناسب‌سازی فضاها و سایت‌های گردشگری، اماکن و معابری که در شهرها وجود دارند نیز به‌دلیل اینکه در مسیر رسیدن به فضاهای گردشگری هستند، باید در این اولویت دیده شوند‎؛ ساختارهای جدید باید با مناسب‌سازی ایجاد شوند و ساختارهای قدیمی در بازسازی باید دسترس‌پذیر بودن را در الزامات خود ببینند.

 

ابلاغ از سال ۱۳۹۷

گرچه موضوع گردشگری دسترس‌پذیر نه با این عنوان که بیشتر با عنوان مناسب‌سازی در دنیا و به‌ویژه کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار دارد و می‌توان گفت قدمت گردشگری دسترس‌پذیر، هم‌زمان با مناسب‌سازی است، اما شاید بتوان شروع ماجرا در ایران را سال ۱۳۹۷ دانست.

آن‌طور که صادقی توضیح می‌دهد در بسیاری از کشورها مناسب‌سازی جزء الزامات شهری است و در ایران هم این موضوع، از سال ۱۳۹۷ و از طریق مجموعهٔ شورای‌عالی شهرسازی به همهٔ نهادهای دولتی و شهرداری‌ها ابلاغ شد که مناسب‌سازی چیست و چه الزاماتی باید در مناسب‌سازی رعایت شود؛ هرچند برخی ارگان‌ها تمکین نکردند، اما با مطالبات صورت‌گرفته کم‌کم موضوع مناسب‌سازی در خیلی وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها به‌صورت جدی پیگیری شد.

 

این فعال اجتماعی حوزهٔ معلولیت با بیان اینکه در حال حاضر موضوع گردشگری دسترس‌پذیر را در خیلی از کشورها شاهد هستیم، ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مثال، وقتی برخی از آثار موزهٔ لوور برای نمایش در موزهٔ ملی به ایران آمد، یک اتفاق جالب افتاد. بسیاری از بازدیدکنندگان معترض بودند که چرا توضیحات مربوط به هر اثر در ارتفاع ۸۰-۹۰ سانتی‌متری از زمین نصب شده است و آنها باید برای مطالعهٔ توضیحات خم شوند. توضیح برگزارکنندگان نشان می‌داد که چقدر کشورهای پیشرفته به مسئلهٔ مناسب‌سازی و گردشگری دسترس‌پذیر توجه دارند. آنها تأکید کردند اگر فرد دارای معلولیت یا حتی کودکان به این فضا وارد شوند باید به اطلاعات دسترسی داشته باشند. این مسئله به‌خوبی نشان می‌دهد، حقوق شهروندی و عدالت اجتماعی به‌معنای ایجاد فرصت‌های برابر در بسیاری از کشورها یک اصل بدیهی است و در ایران البته ما برای تحقق آن با مشکلات بسیاری مواجه هستیم. گرچه خوشبختانه باید بگویم هر چقدر جلو رفتیم و مطالبه کردیم، متوجه شدیم عدم دسترس‌پذیری یک بخش بیشتر از نخواستن، نتیجهٔ نداشتن شناخت است و اگر فرد مسئول بداند که مناسب‌سازی می‌تواند به داشتن فرصت‌های برابر کمک کند، حتماً در این مسیر گام برمی‌دارد.»

صادقی تأکید می‌کند که اینکه افراد دارای معلولیت نمی‌توانند از یک فضای فرهنگی استفاده کنند، بدترین اتفاق در زمینهٔ حقوق شهروندی است؛ زیرا آنها به‌عنوان یک شهروند عوارض پرداخت می‌کنند و وظیفهٔ خود را انجام می‌دهند، اما از حقوق برابری برخوردار نیستند.

 

نهادها کار را شروع کردند

«بسیاری از نهادها در سال‌های اخیر در زمینهٔ دسترس‌پذیری کمک می‌کنند. در اماکن تاریخی البته خیلی نمی‌شود دخل و تصرف عمرانی کرد و در این مکان‌ها با محدودیت‌های جدی مواجه هستیم، اما در برخی سایت‌ها توانسته‌ایم کار کنیم.»

این، نکته‌ای است که این فعال اجتماعی حوزهٔ معلولیت برمی‌شمرد و می‌گوید: «گاهی با کارهایی ساده می‌توان یک مکان را دسترس‌پذیر کرد. مثلاً پله‌های اصلی موزهٔ ملی امکان ورود افراد دارای معلولیت را ندارد، چند سال پیش در جریان یک بازدید متوجه این ماجرا شدیم و با شهردار منطقه و مدیر موزه رایزنی کردیم و درنهایت یک بالابر نصب شد تا افراد دارای ویلچر بتوانند به طبقهٔ اول دسترسی داشته باشند. گاهی بدون دخل و تصرف عمرانی و با یک بالابر ساده می‌توان مشکل را حل کرد.»

با همهٔ اینکه میز گردشگری دسترس‌پذیر در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شکل گرفته، اما آن‌طور که صادقی توضیح می‌دهد هنوز به‌جز موزهٔ دفینه یا خودرو سطح دسترس‌پذیری در موزه‌ها تقریباً نزدیک به صفر است.

 

او اما تشکیل میز گردشگری دسترس‎پذیر را از سال گذشته در وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یک گام روبه‌جلو توصیف می‌کند و می‌گوید: «کار این میز بررسی قوانین و مقررات حوزهٔ گردشگری از همهٔ انواع است تا بتواند علاوه‌بر رایزنی در این زمینه در نظارت و ارزیابی دسترس‌پذیر بودن اماکن کمک کند و هم ضوابط و شیوه‌نامه‌هایی برای فعالیت مجموعه‌های جدید تدوین کند. شیوه‌ای که در این میز فعال است، شیوهٔ تحقیقی است‎ تا اماکن موجود به نشان گردشگری دسترس‌پذیر مجهز و پروژه‎های نمونه معرفی شوند. این شیوه کمک می‌کند فضای شهر رقابتی شود و همه کمک کنند تا این مفهوم گسترش پیدا کند.»

او تأکید می‌کند نکتهٔ دیگری که در میز گردشگری دسترس‌پذیر دنبال می‌شود، آموزش است: «گردشگری دسترس‌پذیر باید فرهنگ‌سازی هم شود و علاوه‌بر تأمین زیرساخت، کارکنان مجموعه‌های گردشگری باید با گردشگری دسترس‌پذیر، نوع رفتار با افراد دارای معلولیت و سالمندان آشنا باشند. خیلی مراکز ممکن است مناسب‌سازی شده باشند، اما کارکنان رفتار صحیح را ندانند.»

صادقی معتقد است دسترس‌پذیر بودن، علاوه‌بر اینکه برای افراد دارای معلولیت و سالمندان منفعت دارد‏، برای مجموعه‌ها هم منفعت خواهد داشت؛ زیرا خانواده‌های با افراد دارای معلولیت ترجیح می‌دهند به مراکزی مراجعه کنند که دسترس‌پذیر است و این سود اقتصادی هم برای مجموعه در بازار رقابت است.

 

 پیش از این هم، دستیار استاندار فارس در امور معلولان در این باره گفته بود: «در حال حاضر افراد دارای معلولیت تقریباً هیچ استفاده‌ای از خدمات گردشگری نمی‌کنند و در وضعیت موجود سهم معلولان از صنعت گردشگری کشور بسیار ناچیز است، درصورتی‌که یک بازار بالقوه بزرگ وجود دارد که صنعت گردشگری تقریباً به ‌طور کامل از آن غفلت کرده است. اگر بستر لازم برای ورود این جمعیت به بازار گردشگری و سفر فراهم شود، می‌تواند تحول عمده‌ای در این حوزه ایجاد کند.»

به گفتهٔ «سعید فانی»، گردشگری دسترس‌پذیر فرصت شرکت در فعالیت‌های گردشگری را برای همهٔ افراد اعم از سالم و معلول با معلولیت دائم و موقت، سالمندان، زنان باردار و خانواده‌های دارای فرزند کوچک فراهم می‌آورد.

او تأکید کرده بود که حدود ۱۰.۴ درصد جمعیت کشور بالای ۶۰ سال سن دارند که این میزان طبق آمار تا سال ۱۴۲۰ از مرز ۱۹ میلیون نفر فراتر می‌رود و با توجه به مجموع جمعیت معلولان و سالمندان که حدود ۲۵ درصد جامعه را تشکیل می‌دهند، این جمعیت به هیچ عنوان قابل چشم‌پوشی در صنعت گردشگری نیست.

 

**

فعالیت میز ملی گردشگری دسترس‌پذیر با هدف توسعهٔ گردشگری سالمندان و افراد دارای معلولیت سال گذشته در معاونت گردشگری آغاز شد. دسترس‌پذیر کردن و تأمین زیرساخت‌های لازم در تأسیسات گردشگری و احیای حق سفر و گردشگری برای این قشر از جامعه، هدف فعالیت میز است. «سید مصطفی فاطمی»، مدیرکل دفتر توسعهٔ گردشگری داخلی همان‌ موقع تأکید کرده بود که این میز با تعریف ضوابط، آئین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها، قانون، تعریف شاخص‌های اقتصادی، ایجاد بسترهای حمایتی و تسهیل‌گری جهت ریل‌گذاری سریع به‌سوی دستیابی به ایجاد امکان سفر برای این قشر مهم جامعه مؤثر عمل کند. «علی اصغر شالبافیان»، معاون گردشگری کشور، نیز همین چند ماه قبل با اشاره به فعالیت میز اعلام کرده بود اداره‌کل سرمایه‌گذاری مکلف شده است در زمان ارزیابی و تخصیص اعتبار این مسئله را مورد توجه قرار دهد و اعضای میز گردشگری دسترس‌پذیر این فرصت را داشته باشند تا با ادارات کل، موضوعات و مطالبات را مطرح کنند.