«بهروز ابطحی» معاون امور بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی در این نشست با اشاره به اینکه در هنگامهٔ جنگ‌ها شرایطی پیش می‌آید که جان انسان‌ها و محیط‌زیست در درجهٔ دوم قرار می‌گیرد، اظهار داشت: «فقط یک اتفاق مثبت گاه در جنگ‌ها به نفع محیط زیست رخ می‌دهد که به خاطر اولویت جنگ، برخی مناطق طبیعی از دست‌اندازی توسعهٔ بی‌رویه در امان می‌مانند؛ مانند منطقهٔ هویزه و هورالعظیم در جنوب ایران که پس از جنگ دچار آسیب‌ها و عوارض منفی بیشتر ناشی از توسعه شد.»

 

او با اشاره به اینکه هر چه تسلیحات پیشرفته‌تر شود، اثرات منفی جنگ بر محیط‌های طبیعی افزون‌تر و گسترده‌تر خواهد شد، اضافه کرد: «آلودگی‌های ناشی از گازهای گلخانه‌ای به‌خاطر آتش‌سوزی‌های وسیع در جنگ‌های اخیر و گازهای سمی متصاعد شده، در دوران معاصر به‌طور قابل توجهی افزایش داشته و همچنین آلودگی خاک به‌خاطر استفاده از فلزات سنگین در تسلیحات نظامی سبب مخاطره‌آمیز‌بودن کشاورزی در مناطق آلوده شده است.» 

 

معاون امور بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی سخن خود را با این سوال خاتمه داد که آیا همانگونه که بعد از چند ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، تحقیقات برای بررسی آثار درگیری‌ها بر طبیعت منطقه شروع شد، در مورد غزه نیز این اتفاق رخ خواهد داد و استانداردهای دوگانه اجازه می‌دهد آثار حجم عظیم بمباران‌ها بر محیط زندگی ساکنان غزه هم بررسی شود؟\

 

تخریب محیط‌زیست در جنگ، جنایت جنگی است

«حسین میرمحمدصادقی»، حقوقدان و رئیس کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو در دانشگاه شهید بهشتی نیز در این نشست، سخنانش را با اشاره به تبصره ۲ ماده ۶۸۸ قانون تعزیرات حکومتی آغاز کرد و گفت: «در این تبصره تعریف موسعی از آلودگی محیط زیست ارایه شده و شامل هر چیزی می‌شود که به‌عنوان آلودگی به هوا، آب و خاک و سایر پدیده‌های مهم حیاتی اضافه شود و بر حال انسان، سایر موجودات زنده، گیاهان و حتی ابنیه تأثیر منفی بگذارد.»

این حقوقدان افزود: «حق بر محیط زیست سالم، مصداقی از حقوق شهروندی است که طبعاً با توسعهٔ پایدار در ارتباط کامل است و بسیاری از حقوق دیگر هم از این حق نشأت می‌گیرد، مثل حق بر حیات یا حق داشتن زندگی سالم. بنابراین حق بر محیط زیست مصداقی از حقوق همبستگی است و حتی اگر خودش هم به‌عنوان یک حق مستقل مطرح نبود، به دلیل این ارتباط تنگاتنگ با سایر حقوق بشر، نیازمند توجه خاص است.»

 

رئیس کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو در دانشگاه شهید بهشتی دربارهٔ قوانین موجود در سطح بین‌المللی گفت: «هم حقوق بشر محیط زیستی و هم حقوق بشردوستانهٔ محیط زیستی وجود دارد که دومی مربوط به مخاصمات مسلحانه است و شاخص‌ترین سند آن پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو در ۱۹۴۹ و ۱۹۷۷ تصویب شده‌اند؛ در بند ۳ ماده ۳۵ در مورد ممنوعیت به‌کارگیری ابزار جنگی مضر به محیط زیست سخن گفته شده و ماده ۵۵ پروتکل، حمایت از محیط زیست طبیعی هنگام درگیری‌ها را مورد تأکید قرار داده است. همچنین اساسنامهٔ دادگاه کیفری بین‌المللی ICC نیز که ۲۰ سال است در شهر لاهه برای رسیدگی به جنایات جنگی تشکیل شده و فعالیت می‌کند، تخریب محیط زیست را براساس ماده ۸، جنایت جنگی می‌داند.»

«امیرسعید کریمی»، معاون دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران با اشاره به تاریخچهٔ روز جهانی «پیشگیری از تأثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط زیست»، گفت: «سازمان ملل متحد از سال ۲۰۰۱ میلادی، روز ششم نوامبر مصادف با 15 آبان ماه را برای پرداختن به این مهم تعیین و اعلام کرد.»

 

او افزود: «جنگ همیشه خانمانسوز و محنت‌زا است و این معاهدات با هدف حفاظت از محیط زیست در زمان جنگ از طریق ممنوعیت به‌کارگیری سلاح‌هایی با آثار تخریبی شدید بر محیط زیست است. ولی هنوز وجود ضمانت‌های اجرایی کافی و الزام آور برای آنها احساس می‌شود.»

معاون دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو اظهار داشت: «در این روزهای سیاه تاریخ بشری که کشتار ددمنشانهٔ انسان‌های بی‌گناه در غزه دل آزادگان را به درد آورده، این روز فرصتی برای جلب افکار عمومی به‌منظور توجه به آثار زیانبار جنگ است.»  او سخنانش را با این جمله پایان داد که: «به امید پیروزی واقعی؛ نه در جنگ، که بر جنگ.»

 

آسیب جنگ سال‌ها در طبیعت و خانهٔ مردم می‌ماند

«معصومه ابتکار»، موسس و رئیس هیئت مدیرهٔ مرکز صلح و محیط زیست با اشاره به موضوع روز جهانی پیشگیری از تأثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط زیست گفت:  «۱۹ سال است که ششم نوامبر مورد اهتمام مرکز صلح و محیط زیست قرار گرفته و به‌عنوان یک نهاد مدنی تلاش کرده با حضور صاحبنظران ملی و بین‌المللی به این مسئله مهم بپردازد.»

او با یاد‌آوری اینکه همواره از اهمیت و ضرورت صلح برای پیشرفت پایدار بشر صحبت شده، گفت: «متأسفانه صحبت‌ها نتوانسته سایهٔ جنگ را از سر جهان بردارد و هر چه هم می‌گذرد با پیشرفت تکنولوژی در زمینهٔ سلاح‌های جنگی، بر تخریب و آسیب انسان‌ها و طبیعت افزوده می‌شود.» 

 

رئیس اسبق سازمان حفاظت محیط زیست افزود: «این آسیب‌ها تا سال‌ها باقی می‌مانند و فاجعه‌ای نیست که با اتمام جنگ از بین برود. چنانچه در برخی خانه‌های ایرانیان با وجود فاصلهٔ زمانی چند دهه‌ای، هنوز گویی جنگ ادامه دارد؛ جانبازان شیمیایی، نخاعی و غیره و خانواده‌هایشان همچنان درگیر عوارض جنگ هستند. هر جنگی در هر کجای دنیا این‌گونه است و طبیعت نیز جنگ را فراموش نمی‌کند و با گذشت سال‌ها همچنان از تبعات درگیری‌های مسلحانه رنج می‌برد.» 

ابتکار با تقبیح شعارهای قدرت‌های بزرگ اظهار داشت: «آمریکا به‌رغم همهٔ شعارهایی که می‌دهد، ۲۴۰ سال عمر کرده، ولی فقط 16 سال درگیر نوعی از جنگ‌ها نبوده است؛ جنگ‌هایی که آثار فاجعه‌بار آن را حتی در اطراف کشورمان شاهد هستیم. همین‌طور روسیه و جنگی که با اوکراین آغاز کرد برای مردم و طبیعت اوکراین قطعاً تا سال‌ها عوارض فراوان دارد.»

 

او افزود: «فجایع انسانی در حد اتفاقات بی‌سابقه‌ای که در غزه رخ می‌دهد، عظیم است ولی وحشتناک‌تر از آن در قرن بیست‌و‌یکم سکوت و بی‌عملی قدرت‌هایی است که می‌توانند مانع این فجایع شوند و نمی‌شوند. در این شرایط تکلیف معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌المللی که قاعدتاً باید نظمی را در جهان برقرار کنند، روشن است. تا الان بیش از ۱۰ هزار  غیرنظامی در غزه کشته شده‌اند که چهار هزار نفر آنها کودک بوده‌اند. غیرقابل تصور است که چنین اتفاقی در اوج پیشرفت‌های بشری با این همه ادعا رخ می‌دهد. قاعدتاً بشر باید پیشرفت کرده باشد، قاعدتاً بشر باید از چنین اقدامات وحشیانه‌ای فاصله گرفته باشد، قاعدتاً از تجربهٔ هیروشیما باید به جایی رسیده باشیم که دیگر شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم، ولی طی یک ماه اخیر معادل دو بمب اتمی که در هیروشیما به‌کار گرفته شد، بر نوار غزه باریده است.»

 

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: «آنچه این انفجارها برای غزه دارد، دهه‌ها رنج برای مردمش و محیط زیست آنهاست. مردمی که همین الان هم دسترسی به آب سالم ندارند و اسراییل تنها منبع آب باقیماندهٔ غزه را نیز عمداً هدف قرار داده است.» 

وی با تأکید بر اینکه «آنچه رژیم صهیونیستی در غزه انجام می‌دهد، جنگ با یک گروه یا یک تشکیلات نظامی نیست، بلکه جنگ با مردم و به‌خصوص با کودکان غزه است» گفت: «تبعات این جنگ بلندمدت است و اگرچه با خشمی که ایجاد کرده، سبب تحولاتی در دنیا شده، اما سکوت و عدم توانایی سازمان‌هایی مثل سازمان ملل و دستگاه‌های مرتبط آن در توقف چنین اقداماتی و اینکه حتی قطعنامه‌ای برای صلح را برنمی‌تابند، فاجعهٔ بزرگی به حساب می‌آید.»      

 

برای توقف جنگ، اندرزهای اخلاقی کفایت نمی‌کنند

بخش دوم نشست، به پنل تخصصی اختصاص داشت. در این بخش «عبدالامیر نبوی»، استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت مدیرهٔ انجمن علوم سیاسی ایران به ریشه‌های تاریخی مخاصمات مسلحانه و درس‌هایی که برای ما دارد پرداخت و گفت: «در جنگ مهمترین چیزی که از دست می‌رود، امکان‌های پیش‌روست؛ در فقدان یک انسان فقط یک زندگی نابود نمی‌شود، بلکه ده‌ها امکان، ده‌ها آرزو و ده‌ها راه نرفته، نابود می‌شود. ستیز و نبرد کم یا زیاد بر تجربه‌های زیسته نقطهٔ پایان می‌گذارد، زندگی واقعی را متوقف می‌کند و سبب می‌شود چیزی به مفهوم صلح و آرامش و گفت‌وگو پیش نیاید. ما اگر بخواهیم نقطهٔ پایانی بر جنگ و ستیز بگذاریم و نقطهٔ آغازی را بر صلح طراحی کنیم، باید بدانیم سکوت و جملات زیبا و اندرزهای اخلاقی کفایت نمی‌کند.» 

نبوی نتیجه گرفت که مسئولیت‌های حکمرانی فقط توسعهٔ ظاهری در شهرها و جاده‌ها نیست. بلکه شامل توسعهٔ امکان‌های شهروندی است و «صلح‌طلبی» از مهم‌ترین آنهاست. 

نمایندهٔ انجمن علوم سیاسی ایران با اشاره به فجایعی که «صدام حسین» رقم زد، گفت: «به‌خاطر داشته باشیم حکمرانان فقط در قبال تعداد انسان‌های کشته‌شده مسئول نیستند، بلکه در مورد تعداد آرزوهای بر باد رفته و امکان‌هایی که از جامعهٔ بشری حذف می‌شود نیز مسئولند.»

 

نگرانی از سلاح‌های آلوده به اورانیوم

«زهیر‌حسن صراف»، استاد ایمونولوژی دانشگاه تربیت مدرس نیز براساس گزارش‌های بین‌المللی منتشرشده، از تأثیرات استفاده از گازهای شیمیایی و اورانیوم تضعیف شده (DU) در جنگ‌ها سخن گفت و از گلوله‌های آلوده به این نوع اورانیوم در مخاصمات مسلحانه توسط آمریکا در افغانستان و عراق یاد کرد. 

او با اظهار نگرانی از اینکه DU از طریق گردوغبارهای منطقه قابل انتقال است و سبب شیوع سرطان‌های مرتبط با خون و بیماری‌های نادر و بدخیم می‌شود، خواستار پیگیری اجرای معاهدات بین‌المللی برای عدم استفاده از سلاح‌های شیمیایی و غیرمتعارف شد. 

«ماندانا تیشه‌یار»، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران، سخنان خود را به محیط زیست در اسطوره‌های ایرانی و با تأکید بر شاهنامه اختصاص داد.

 

نمایندهٔ انجمن علمی مطالعات صلح ایران، به ریشه‌های زمین‌دوستی و بوم‌دوستی ذاتی ایرانیان و اسطوره‌های ایرانی پرداخت و با اشاره به شعر «میازار موری که دانه‌کش است/که جان دارد و جان شیرین خوش است» گفت: «در شاهنامه نیز نه تنها ارتباط میان انسان و حیوان بلکه انسان و گیاه و به شکلی اسطوره‌ای وجود دارد و داستان خون سیاوش موید این برداشت و تفسیر است. فردوسی در این باره می‌گوید: گیاهی برآمد همانگه ز خون/ بدانجا که آن تشت شد سرنگون/ به ساعت گیاهی از آن خون برست/ جز ایزد که داند که آن چون برست…»

 این استاد دانشگاه با قرائت ابیاتی تشریح کرد که چگونه از دیدگاه شاهنامه دادگری یا ظلم هر یک تأثیرات مثبت و منفی بر محیط زیست می‌گذارند.  

 

«بهزاد رضوی‌فرد»، حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به‌عنوان آخرین سخنران این رویداد، از منظر حقوقی نکات مهمی از جمله جرم‌انگاری تخریب محیط زیست به‌عنوان جنایت جنگی را مطرح کرد.

او با انتقاد از اینکه حق وتو کشورهای متخاصم معمولاً مانع از شکل‌گیری روندهای اثربخش در پیاده‌سازی قوانین بین‌المللی می‌شود، بر ضرورت اقداماتی در حوزهٔ پیشگیری از جنایات و تخریب محیط زیست تأکید کرد. 

رضوی‌فرد گفت: «در دهه‌های اخیر به‌ویژه با متن اساسنامهٔ رم در سال ۱۹۹۸، پیشرفت‌های خوبی از نظر قوانین بین‌المللی حامی محیط زیست در جهان داشته‌ایم که حاصل تلاش‌های جدی حقوقدانان بوده است و تا پیش از آن، تمام اساسنامه‌های دادگاه‌های کیفری بین‌المللی عملاً با سکوت و ابهام در مسئلهٔ محیط زیست در مخاصمات مواجه بودیم.»

او با تقبیح جنایات اسرائیل در غزه و اشاره به سوابق این جنایات طی سال‌های اخیر افزود: «اگر چه اقدامات اسرائیل حتی در زمینهٔ محیط زیست، اینک جزء جنایات جنگی به حساب می‌آید، اما ما در اجرا با بن‌بست مواجه هستیم.»  

این استاد دانشگاه، نقش دولت و جامعهٔ مدنی برای پیشگیری از جرایم زیست محیطی و توجه به محیط زیست پسامخاصمات، به‌ویژه در دورهٔ عدالت انتقالی را بسیار با اهمیت توصیف کرد.