«حبیب بهزادی شهربابکی»، پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران که به انارپژوهی هم شهره است، در کتاب «انار از قندهار تا غرناطه» می‌گوید تصاویر حکاکی‌شده از پادشاهان هخامنشی با اناری که در دست دارند، حکایت از موثق‌ترین زمان کاشت انار در ایران یعنی دورهٔ هخامنشیان است؛ کشت‌وکاری که در زمان ساسانیان به اوج می‌رسد و از آن تاریخ به‌بعد است که انار ایران توسط جهانگردان و بازرگانان به دیگر ممالک جهان برده می‌شود. در زمان ساسانیان به شهرری، خجند، حلوان، عمان، ساوه و یزد، «انارخیزان» گفته می‌شد؛ زیرا بالاترین سطح زیر کشت انار را داشته‌اند‌ و در حال حاضر هم یزد‌ و شهرستان‌های بسیاری در ایران مانند‌ ساوه، نی‌ریز، کازرون، کوهدشت و بسیاری از شهرهای خراسان‌رضوی و خراسان‌جنوبی در ایران در کشت‌وکار انار صاحب‌نظرند و بعضی از مناطق مانند‌ «اناران»، «انارو»، «انارستان»، «انارستانک»، «انارک» و «نارک» هنوز هم با همین اسم‌ها شناخته می‌شوند. براساس کتاب این پژوهشگر فقید که «پراکندگی و تنوع ارقام انار در ایران» و «انار میراث کویر» را هم تألیف کرده است و به‌عنوان «پدر انار ایران» هم شناخته می‌شود، زادگاه انار ایران است و ایرانیان از هزاران سال پیش با کشت‌وکار انار آشنایی داشته‌اند‌. اما از میان همهٔ مناطقی که نام برده شد، «تفت» با اینکه رتبهٔ اول کشت انار را ندارد، اما هنوز آیین انارچینی را به‌شیوهٔ سنتی به‌جا می‌آورد که همین بهانه‌ای برای ثبت ملی این آیین و حالا پیگیری ثبت جهانی آن شده است.

 

نوای انارچینی؛ «الله»

ایران پس از هند و چین رتبهٔ سوم تولید انار جهان را به خود اختصاص داده است و در ایران‌ هم ابتدا استان مرکزی و پایتخت انار ایران یعنی ساوه و بعد، یزد و قطب تولید انار آن یعنی تفت قرار دارند. انار تفت که بیشتر در منطقهٔ شهری هم تولید می‌‌شود، به‌دلیل پوست سفید شهرت زیادی دارد که در کنار دانه‌های درشت و پرآب و رنگ قرمز و دلنشین نظر همه را به خود جلب می‌کند. هرچند شهرهای مختلفی در ایران به انار شهره‌اند، اما آنچه انارچینی در تفت را خاص کرده است، برداشت انار به‌شکل سنتی و به‌شیوهٔ گذشتگان است.

ماجرا از این قرار است که برخی از روستاییان برای انارچینی یا به‌قول اهالی تفت، «انار تگ کردن»، در این زمان از سال، عازم شهر تفت می‌شوند. صاحبان باغ‌های انار هم بعد از یک‌سال چشم‌انتظاری به کمک همین کارگران و افراد بومی، انارچینی می‌کنند.

در مناطق دیگر مانند شهر یزد درختان کوتاه هستند و برای هر درخت یک انارچین کافی است، اما در تفت به‌دلیل بلندی درختان، هر درخت نیاز به دو نیرو دارد و آیین سنتی انارچینی تفت هم درست به همین دلیل شکل گرفته است؛ یکی در بالا انار را از شاخه جدا می‌کند و فرد دیگری در پایین درخت، آن را می‌گیرد. انارها اگر به زمین بخورند، ضربه می‌بینند و پوسیده می‌شوند و دیگر قابل‌عرضه نیستند و به همین دلیل، فردی که در بالای درخت است، برای اینکه به کارگری که در پایین درخت ایستاده، اعلام کند که قصد دارد انار را به پایین بیندازد، از عبارت «الله» استفاده می‌کند تا فرد پایین درخت آماده باشد و انار را با دست بگیرد.

 

 حال‌وهوای تفت به وقت انارچینی

علاوه‌بر اینکه بومیان تفت و اهالی روستاهای اطراف در این فصل آمادهٔ انارچینی‌اند،‌ اما یزد نیز به وقت انارچینی حال‌وهوای خاصی دارد. کار چیدن انار از صبح خروس‌خوان آغاز می‌شود و تا نزدیک غروب که هوا روشن است، ادامه دارد. در ‌همهٔ این ساعت‌ها اگر در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر قدم بزنید، صدای «الله، الله» است که از همه‌جا به گوش می‌‌رسد. خودروها، فرغون‌ها، گاری‌ها و وسایل مختلف دیگر در حال انتقال انار از باغ‌ها هستند و بسیاری از صاحبان باغ‌ها، انارهای خود را در کنار خیابان اصلی در معرض فروش مستقیم قرار می‌دهند و عده‌ای هم که اصلاً باغی و اناری ندارند، در نقاط مختلف شهر به خریدوفروش انار  می‌پردازند.

دانش‌آموزان، چندروزی را از مدرسهٔ خود مرخصی می‌گیرند تا به والدین خود کمک کنند و حتی تفتی‌هایی که در خارج استان یزد ساکن هستند نیز در این ایام برای این امر به زادگاه خود باز میگردند.

صاحبان باغ‌های انار، انارهای ترکیده و ضربه‌دیده را برای مصرف خود و خانواده جدا می‌کنند و انارهای سالم را می‌فروشند و گاهی هم این محصول را در دل خاک جای می‌دهند تا سرما موجب ترک خوردن آنها نشود. همین روش موجب شده است با اینکه برداشت انار مدتی بعد به پایان می‌رسد، تا نوروز انار تازه در تفت یافت می‌شود. 

 

جشنوارهٔ چهارم

تفتی‌ها که آیین سنتی انارچینی‌شان را هنوز حفظ کرده‌اند، چند سالی است جشنی به همین بهانه برگزار می‌کنند. امسال چهارمین سالی است که «جشنوارهٔ انارچینی» تفت برگزار می‌شود؛ جشنواره‌ای که چند روز پیش شروع به کارش را با وعدهٔ پیگیری برای ثبت جهانی آیین انارچینی شاهد بودیم.

«ابراهیم احمدی»، دبیر برگزاری جشنوارهٔ انار تفت با اشاره به برگزاری سالانهٔ این جشنواره گفته بود این جشنواره با هدف معرفی این محصول و تغییر الگوی کشت و اقتصادی کردن باغات انار منطقه برگزار می‌شود.

مدیرکل دفتر توسعهٔ گردشگری داخلی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم در این آیین با اشاره به ثبت ملی جشن انار تفت که چند سال قبل اتفاق افتاد، از تلاش‌ و پیگیری‌ها برای ثبت جهانی رویدادها و آثار ناملموس فرهنگی از جمله جشنواره‌های انار خبر داده بود.

به گفتهٔ «سید مصطفی فاطمی»، انار پیشینهٔ تاریخی، معنوی، فرهنگی و تمدنی دارد که با زندگی ما ایرانیان عجین شده است.

 

انار اساطیری

به‌غیر از آیین انارچینی که تفتی‌ها آن را زنده نگه داشته‌اند، انار در تاریخ و اساطیر هم جایگاه ویژه‌ای دارد. در اساطیر ایرانی روایتی مشابه روایت یونانی دربارهٔ وجود دارد؛ از شاهنامه چنین بر‌می‌آید که از ریختن خون سیاوش بر زمین، گیاه «پرسیاوشان» یا «خون سیاوشان» به‌وجود آمد. در قصه‌های پریان، دختر شاه پریان از میان درختی که بیشتر مواقع درخت انار است، بیرون می‌آید. در افسانهٔ «دختر انار» که مربوط به ادبیات شفاهی اطراف رشته‌کوه زاگرس است، دختری طلسم‌ شده است و در درون اناری زندگی می‌کند. این داستان‌ها بی‌ارتباط با باور‌های اساطیری نیست. در اساطیر هم بار‌ها به پیدایش انسان از گیاه اشاره شده است، مثلاً در باور ایرانیان باستان، انسان نخستین از مهرگیاه (نوعی ریواس) به‌وجود آمد.

افسانه‌‌های متعددی هم هستند که به انار مربوطند که از این افسانه‌ها می‌توان، انار پری، انار و کولی، انار خاتون، و افسانهٔ دختران انار را نام برد.

 

از سوی دیگر، انار از دوران بسیار قدیم به‌عنوان میوه‌ای مقدس شناخته شده است. این میوه در میان ادیان الهی جایگاه ویژه‌ای دارد. در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به‌شمار می‌رود. زرتشتی‌ها از شاخه‌ها و میوه آن در مراسم خود استفاده می‌کنند. انار به‌خاطر شکل غنچه و گل انار که بی‌شباهت به آتشدان نیست و رنگ قرمز این گل که به یاد‌آورندهٔ آتش است، نزد زرتشتیان ارزشمند است. نماد گل انار در نقش‌نگاره‌های تخت‌جمشید هم یافت می‌شود.

در قرآن کریم سه بار از انار نام برده شده که از میوه‌های بهشتی است. انار از دید مسلمانان هم میوه‌ای مقدس است و خوردن آن توسط بزرگان دینی توصیه شده.

 

رسم‌هایی برای انار

در کنار اساطیر و تاریخی، آیین‌هایی هم در کنار انار شکل گرفته‌اند؛ مثل انار زدن در آیین عروسی که در میان برخی اقوام سنتی رایج است که در آن عروس، اناری را به زمین می‌زند تا بترکد. در این رسم، تعداد دانه‌هایی که پخش می‌شود نشانگر تعداد فرزندانی است که به دنیا خواهد آورد.

زرتشتیان هم در مراسم ازدواج به فرزندانشان با آرزوی فرزند‌آوری انار می‌دهند. مردم قدیم روایات مختلفی از انار نقل می‌کردند. مثلاً اگر کسی در نوروز اناری را که بر آن صد بار سورهٔ یاسین خوانده باشند بخورد، در طول سال تندرست خواهد ماند.

تمام اجزای انار شامل گل، برگ، پوست درخت، پوست ریشه و دانهٔ انار، همه، استفادهٔ دارویی دارد. علاوه‌بر خواص انار حتی شکل و فیزیک خاص این میوه هم منحصربه‌فرد است. به همین دلیل برای مردم نقشی مقدس داشته است.

**

چهارمین جشنوارهٔ انار تفت تا ۱۸ آبان در باغ صدری، کانون ولایت و عمارت باغ‌شهر تفت ادامه دارد. جشن انار تفت در سال ۱۳۹۹ ثبت ملی شد و حالا ثبت جهانی آن در قالب جشن‌های مهرگان و به‌صورت مشترک با کشور تاجیکستان، برای بررسی و ثبت در فهرست میراث ناملموس یونسکو در دستورکار است. جشن انار تفت با عنوان «جشن مهردانه و جشن شکرگزاری محصول انار» همزمان با جشن باستانی مهرگان، یکی از آیین‌های دیرینه و تاریخی شهرستان تفت به‌شمار می‌رود.

 

**

انار مشهور تفت

فقط ۲۰ درصد محصول انار یزد تازه‌خوری است، اما ۸۰ درصد آن از نوع «انار گِل» است که پوست ضخیمی دارد و هنگام برداشت قابل‌استفاده نیست و بعد از مدتی نگهداری در زیر گل آمادهٔ مصرف می‌شود. از دیگر گونه‌های انار تفت، شیرین شهوار، ملس یزدی و ملس پوست قرمز است.