براساس اعلام سازمان مدیریت بحران استان تهران، ترکیدگی لولۀ آب در خیابان برزیل، باعث آب‌شستگی آسفالت و ریزش زمین در خیابان ولیعصر محدودۀ توانیر شده و جنوب به شمال خیابان ولیعصر قبل از تقاطع «پل شهید همت» را مسدود کرد. در تهران برای اولین‌بار در سال 95، بعد از فرونشست ایستگاه راه‌آهن تهران بود که توجه افکار عمومی به این موضوع جلب شد. گفته می‌شود در دورۀ چهارم مدیریت شهری، در شهر تهران با دستگاه مخصوصی، خیابان‌ها اسکن و حفره‌های زیرزمینی شناسایی می‌شد. این دستگاه مخصوص اسکن شهر که از کشور ژاپن اجاره شده بود، در آخرین روزهای مدیریت «محمدباقر قالیباف»، مدت اجارۀ آن تمام و به کشور ژاپن پس داده شد. در دورۀ گذشتۀ شورای پنجم که قرار بود یک دستگاه اسکن برای شهر تهران خریداری شود، اما این ادعا هیچگاه عملی نشد. براساس آمارهای منتشرشده، متوسط فرونشست تهران به‌خصوص در محدودۀ جنوب غربی، ۱۷۰ میلی‌متر در سال است. درحالی‌که متوسط نرخ جهانی فرونشست، ۴‌میلی‌متر در سال است. دیدگاه صاحب‌نظران مؤید این نکته است که راهکار اصلی پیشگیری از آن، تدوین مقررات ملی فرونشست زمین است که البته پیش‌نویس آن آماده است.

  کدام نقاط تهران در معرض فرونشست قرار دارند؟

اما کدام نقاط تهران از نظر فرونشست زمین در معرض خطر قرار دارند؟ علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، به «پیام ما» گفت: این فرونشست ناگهانی که در خیابان ولیعصر بالای میدان ونک در ضلع جنوب به شمال این خیابان رخ داد، از نوع فرونشست ناگهانی است که اصطلاحاً به آن فروریزش هم می‌گوییم و چون این حالت طولی داشته، از دیدگاه فنی فروریزش خطی هم نام برده می‌شود. دلایل این پدیده‌ها در تهران متفاوت بود. ما تقریباً ۱۰ گزارش دربارۀ فروریزش‌های سطحی تهران داشتیم که برخی به‌دلیل حفر مترو، برخی به‌دلیل قنات‌های قدیمی مدفون بودند که تعدادشان بسیار زیاد است و تعدادی مثل همین حادثه در اثر نشتی آب و گسیختگی لوله‌های با قدمت بالا و آب‌شستگی زیرسطحی و آب‌شستگی که در زیر زمین، حفره‌ها و تونل‌های  بزرگی ایجاد می‌کنند، رخ می دهد. بنابراین صرف نظر از دلایل آن‌ها که کدام مناطق مستعد این پدیده هستند، من توضیح دهم که از دیدگاه فرونشست زمین که به‌صورت تدریجی رخ می‌دهد که همین فرونشست هم بر خطوط آب و فاضلاب زیرسطحی تأثیر می‌گذارد و موجب انحناء و گسیختگی آن‌ها می‌شود و در نهایت هم می‌تواند این فرونشست‌های ناگهانی را ایجاد کند. 

براساس ارزیابی‌ها و اندازه‌گیری‌های از روی تصاویر راداری، مناطق عمدۀ شهری تهران که درگیر پدیدۀ فرونشست باشند، مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و بخش‌هایی از منطقۀ ۲۰ هستند. او ادامه داد: اگر بخواهم بیشتر توضیح دهم، روند این‌طور است که متأسفانه این مساحت پهنای فرونشستی به‌سمت مرکز شهر توسعه پیدا می‌کند و در نهایت فرونشست‌های قابل‌ملاحظه‌ای هم اندازه‌گیری شده که این فرونشست در بیشترین مقدار خودش در جنوب غربی شهر تهران به حدود ۲۴ سانتی‌متر در سال می‌رسد. 

پس این نوع فرونشست‌ها از نوع تدریجی هستند و علت عمده‌اش هم کاهش سطح آب زیرزمینی است. بخش دیگر از فرونشست‌های ناگهانی که در تهران مستند کردیم، عمدتاً در امتداد خیابان مولوی در میدان محمدیه، میدان قیام، چهارراه مولوی، روبه‌روی بیمارستان اکبرآبادی، سه‌راه خیام در مناطق جنوبی منطقۀ ۱۲ و مناطق مرکزی تهران رخ داده است. عمدۀ این فروریزش‌ها ناشی از وجود قنات‌های قدیمی تهران است که متأسفانه یکی از بزرگ‌ترین معضلات تهران در فروریزش‌ها، رهاشدن این قنات‌ها است که گاه در زیر ساختمان‌ها و در زیر خیابان‌ها به‌دلیل جاری‌شدن آب در تونل این قنات‌ها که خاکی هم هستند و هر لحظه آب‌شستگی‌های متعددی را تحمل می‌کنند، ریزش می‌شود و در سطح زمین هر ماه فروریزش‌ها را داریم.

 خطر فروریزش در همۀ نقاط تهران

بیت‌اللهی دربارۀ وسعت قنات‌ها توضیح داد: از نظر تعداد قنات هم حدود نزدیک به ۶۵۰ کیلومتر رشته قنات به‌نقشه‌درآمده در تهران داریم. حدود ۵۰ هزار میله قنات شناسایی‌شده در تهران داریم که الان متأسفانه به‌دلیل ساختمان‌سازی‌ها، این‌ها مبهم و محو شدند. این شمارش‌ها هم از روی عکس‌های هوایی دهۀ ۱۳۳۰ و۱۳۴۰ انجام یافته که آن موقع تهران به این وسعت نبود.  اما صرفاً فروریزش‌ها در ناحیۀ جنوبی و میانی تهران نبوده و در اگر خاطرتان باشد، در تابستان سال ۱۳۹۶ در شمال غربی تهران در منطقۀ «شهران»، یک فروریزش بسیار بزرگی داشتیم. همین‌طور در خیابان «پیامبر» کمی پایین‌تر از این منطقه، در حوالی فروشگاه بزرگ «کوروش» این فروریزش را داشتیم. در خیابان «کارگر جنوبی» و ابتدای «کارگر شمالی»، دو مورد از این فروریزش‌های بزرگ را داشتیم و آخرین فروریزش ما هم در شمال «میدان ونک» بود. در واقع با گستردگی و پخش‌شدگی این زون‌ها، خطر فروریزش ناگهانی در کل مساحت تهران وجود دارد. 

این‌گونه نیست که یک نقطه این استعداد را داشته باشه و نقطۀ دیگر نداشته باشد. به‌این‌دلیل که یک برخی از فروریزش‌هایی که در اثر نشتی آب شرب از لوله‌های آب اتفاق می‌افتد، در تمامی سطح تهران گسترش یافتند و قدمت برخی از این‌ها به بیش از ۷۰ سال می‌رسد. توجه کنید که در اثر ارتعاشات محیطی ساختمان‌سازی‌ها، عمر مفید یک فلز یا یک لوله در اثر عوامل متعدد مقاومت خودش را از دست می‌دهد و گسیخته می‌شوند. این به‌عنوان چشمۀ خطر برای فروریزش است؛ این یک بعد است. چون در تمام نقاط جای شهر هم پخش‌شدگی دارد، بنابراین نمی‌شود گفت که کجا فرو ریزش اتفاق می‌افتد و کجا نمی‌افتد؟ شاید در همان حوالی «مجیدیه» در شمال شرق تهران، ما فروریزش‌های متعدد، اما در ابعاد کوچک هم داشتیم.

 شهرداری‌ها مدیریت قنات‌ها را بر عهده بگیرند

اما قنات‌ها چه نقشی در فروریزش‌ها دارند؟ علی بیت‌اللهی دراین‌باره تصریح کرد: یک دلیل دیگر برای فروریزش‌ها، پراکندگی قنات‌هاست. از شرق تهران تا غرب تهران اگر پیمایش کنید، هر ۵۰۰ متر یک رشته قنات را قطع می‌کنیم که از شمال به جنوب گسترش دارد. پس نگاه کنید، کل زیرسطح تهران مستعد بروز چنین حوادثی است. حالا کجا اتفاق می‌افتد؟ بستگی به نوع خاک، ساختمان‌سازی و یا تخریب‌های جانبی که توسط انسان انجام شده دارد که در برخی جاها بیشتر و بعضی جاها دیرتر اتفاق می‌افتد. در واقع این پدیدۀ فروریزش قابل انتظار است. پدیدۀ فروریزش شمال ونک هم باتوجه‌به طول زیادی که داشت، کاملاً مشخص بود که این یک آب‌شستگی زیرسطحی طولانی‌مدتی بوده که در اثر پرتی (دورریز) آب – علی‌رغم این کمبودهای آب شرب که ما در تهران داریم – متأسفانه به‌دلیل فرسودگی لوله‌ها و موارد مختلف دیگر، نگاه کنید که در چندین جا شما مکرر می‌بینید که این لوله‌ها پاره شده و آب در سطح زمین جریان پیدا می‌کند. بعضی مواقع هم اگر قناتی در کنارش باشد، تا درازمدت شما این نشتی آب را نمی‌بینید و چون شمارش مستقیمی هم برای نشتی‌ها وجود ندارد تا حادثه رخ ندهد، مسئولین شرکت آب و فاضلاب دقیقاً نمی‌توانند نقطه‌یابی کنند که کجا این پرت (دورریز) آب به این سرعت اتفاق می‌افتد.

اما راهکار محافظت از قنات‌ها و کاهش آسیب‌پذیری آن‌ها چیست؟ این کارشناس حوزۀ زلزله‌شناسی و فرونشست‌ها، بیان کرد: این وضعیت در دو بعد بسیار حائز اهمیت است؛ یک، در واقع صیانت و نگهداری صحیح از قنوات. قنواتی که متأسفانه بلاتکلیف‌اند. این‌ها در زمان‌های قدیم مالک شخصی داشتند، سند به نام اشخاص است، ولی الان چون دیگر استفاده نمی‌شوند و آن زمین‌های زراعی و باغات همه تبدیل به ساختمان شدند، مالکین‌شان هم درگذشتند و هرکدام از این قنات‌ها مربوط به  ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال پیش است و رها شده‌اند. بنابراین گاهی فضای سبز شهری از طریق آب‌های این قنوات آبیاری می‌شود. 

گاهی در ادارات فضای سبزشان از این قنات‌ها استفاده می‌کنند. ولی وقتی پای مسئولیت و رسیدگی و نگهداری باشد، عملاً از نظر قانونی معلوم نیست که دستگاه اجرایی مسئول کدام دستگاه است؟ بنابراین تعیین تکلیف مسئولیت نگهداری قنوات یک کار بسیار بسیار ضروری‌ست. در مورد نشتی آب که عامل دیگری برای این فروریزش است، طبق اعلام مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران، در خود تهران نزدیک به ۲۲ هزار کیلومتر لوله‌های آب فرسوده وجود دارد و این عدد بسیار بزرگی است. یعنی به‌صورت  مویرگی تمامی تهران را درنوردید. بنابراین شاخه‌های اصلی لولۀ آب و زیرساخت شبکۀ آب تهران باید نوسازی و رسیدگی شود؛ در غیر این صورت، ما باید منتظر باشیم که از این پدیده‌ها در جاهای مختلف تهران اتفاق بیفتد.

 بی‌اعتنایی مدیریت شهری و آب و فاضلاب به خطر فرونشست

علی بیت‌اللهی در پاسخ به سؤالی مبنی‌بر اینکه آیا تا الان شهرداری تهران جلسه‌ای با شما برای حل مشکل فرونشست‌ها داشتند؟ به «پیام ما» گفت: ما سال‌های قبل به‌طور ویژه روی قنات‌ها کار کردیم. پیشنهاد دادیم که این قنات نه‌تنها در تهران‌، بلکه در کل شهرهای کشور به این خاطر که شهرداری عمدتاً از آب قنوات استفاده می‌کند، مسئولیت نگهداری و رسیدگی و در واقع جلوگیری از فروریزی قنات‌ها بر عهدۀ شهرداری باشد. متأسفانه این اقدام اول یک سرفصل حقوقی باید داشته باشد؛ یعنی سلب مالکیت از مالکینی که دیگر وجود ندارند. البته کسی هم مدعی نیست برای این قنوات. درحال‌حاضر که دیگر خبری از آن زمین‌ها و باغات نیست، کسی هم که از این قنات‌ها نگهداری نمی‌کند، در بارندگی‌های شدید آب داخل این‌ها نفوذ می‌کند و شست‌وشو می‌دهد و باعث ریزش می‌شود. بنابراین یکی از مهم‌ترین کارها این است که مسئولیت را شهرداری‌ها به‌ویژه شهرداری شهرهایی که این رشته قنات‌ها در آنجا گسترده‌اند، بر عهده بگیرند. موضوع بعدی هم که مسئولیت وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب است که بسیار منابع مالی بالایی می‌خواهد، اما حداقل این خطوط اصلی، خطوط پرفشار و خطوط بزرگ را واقعاً باید نوسازی کرد.

او اضافه کرد: در همین دورۀ شورای شهر، در سه‌چهار سال اخیر هیچ جلسه‌ای نداشتیم. البته لایحۀ ساماندهی فرونشست‌ها از سوی  کمیسیون عمرانی شورا، این پیشنهاد را دادند. منتها رسیدگی به قنات‌ها ربطی به آن لایحه ندارد و این یک کار اجرایی و یک مسئولیت حقوقی می‌خواهد که البته رها شده است و بنده فکر می‌کنم در قسمت‌های مدیریتی کشور تا حادثه‌ای رخ ندهد، به فکر اقدامات پیشگیرانه نمی‌افتیم. در همین موضوع فرونشست زمین در خیابان ولیعصر که اتفاق افتاد، ممکن بود در اوج ترافیک در میان سرعت خودروها، فرونشست واقعاً منجر به تلفات جانی شود. البته قصد بزرگ‌نمایی نیست، اما ما اطلاعات زیادی از ساختار تهران داریم و همیشه افرادی که می‌دانند آن پایین چه خبر است، بیشتر از همه می‌ترسند.