زنگـبار در ۵۰ کیلومتری دارالسلام، پایتخت تانزانـیا و در شـرق آفریقا واقـع شـده است. «زنـگ» به معـنای «سـیاه» و «بار» به معنای «سـاحل» است که مـی‌توان معنای آن را در فارسی «ساحل سیاهان» ترجمه کرد. جزیرۀ زنگبار کمتر از یک میلیون جمعیت داشته و در این جزیرۀ  ۲ هزار و ۵۰۰ کیلومتری، به غیر از شیـرازی‌ها ردپـای اعـراب، انگـلیسـی‌هـا و پرتغالی‌ها نیز دیده می‌شود که برای منافع خود در زنگبار ساکن شدند و به حکومت در آنجا مشغول شدند.

اما شیرازی‌ها که پیش‌تر از کشورهای نامبرده در زنگبار ساکن شده بودند، از خود آنچنان تأثیری بر جا گذاشتند که پس از گذشت ۱۰ قرن، کماکان عده‌ای از زنگباری‌ها از جمله یک دهکدهٔ کامل، اصالت خود را ایرانی و شیرازی می‌دانند.

گفته می‌شود پس از دو تا سه نسل از حکومت ایرانیان در زنگبار، یمنی‌ها سلسله‌ای جدید در جزیره تشکیل دادند و ایرانیان را از حکومت برکنار کردند؛ اما به‌دلیل ریشه‌ کردن شیرازی‌ها در زنگبار، تمامی حکومت‌های پس از ایرانیان نام شیرازی را حفظ کردند و تا پیش از حملۀ پرتغالی‌ها در قرن ۱۵، واژۀ شیرازی با معنای «پادشاه» جا افتاده بود.

امـروزه با سـفر کـردن به جزیرۀ زنگبار، هیچ چهره‌ای شبیه به شیرازی یا ایرانی‌ها نیست، اما در فرهنگ زنگباری‌ها رسوم خاصی از ایرانیان دیده می‌شود که یکی از مهم‌‌ترین آن‌ها جشن نوروزی است که به «نیروز» و بعدتر به «مواکا کوگوا» تغییر یافته است. در این جشن نیز شباهت‌های زیادی با آنچه ما در شیراز و ایران به‌عنوان عید نوروز می‌شناسـیم نیست و حتی ساکنان زنگبار آن را در فـصل تابستان جشن می‌گیرند.

 مسجد زنگبار

مسجد «کیزیمکازی» زنگبار پس از مسجد جامع جزیرۀ کیلوا در تانزانیـا، قدیمی‌ترین مسـجد سـاخته‌شده تـوسط شـیرازی‌ها در آفریقاست که هنوز مورد استفادۀ نمازگزاران قرار می‌گیرد و هرساله گردشگران بسیاری از آن دیدن می‌کنند. با وجود اینکه سنگ مرجان‌های به‌کارگرفته‌شده، ستون‌ها و بخشی از کتیبه‌های کوفی، همه در قرن دوازدهم میلادی ساخته شده‌اند، اما بیشتر بنایی که امروز مشاهده می‌شود، در قرن هجدهم مرمت شده‌ است. مـحـراب سه‌پـره‌ای کیزیمـکازی در طـراحی بسیاری از مساجد قرن نوزدهمی ساخته‌شده در شهر سنگی زنگبار اثرگذار بوده‌ است.

کتیبه‌های کوفی «مزهر» در کنار محراب، نام سفارش‌دهنده را «شـیخ سعیدبن‌ابی‌عمران مفومـه‌الحسن‌بن‌محـمد» در ذی‌الـقعدۀ ۵۰۰ قمری مـعرفی می‌کنند. هـمچنین در سمت راسـت مـحراب با دست‌خط معمولی عبارت «المسجدالزهراء سنه ۱۱۸۴» نوشته شده که مرمت آن را در ۱۱۸۴ قمری مطابق سال‌های ‎۱۷۷۲–۱۷۷۳ میلادی به همراه نام منتسب به مسجد، با نام «فروزنده» نشان می‌دهد.

روایات و داستان‌های محلی مختلفی خاستگاه نام کیزیمکازی را این‌طور تعریف می‌کند که: «سعیـدبن‌ابـی‌عـمران» معـماری را بـه‌ ناـم «کیزی» استخدام کرد تا مسجدی بسازد. او خیلی ماهر و زبردست بود و از آن زمان مسجد به افتخار او «کیزی زبردست» نام گرفت.

آن‌طـور کـه روابط‌عمـومی پژوهشگاه میراث‌ فرهنگی و گردشگری گزارش داده است، عضو هیئت‌ علمی پژوهشگاه با بیان اینکه طبق کتیبۀ محراب، مسجد کیزیمکازی در سال ۵۰۰ قمری (بیش از ۹۴۰ سال پیش) ساخته شده است، می‌گوید: «براساس مشاهده، طراحی سه‌پره‌ای در محراب، بعدها در برخی مساجد تانزانیا و کنیا، توسط اقوام شیرازی، بلوچ، شوشتری، کازرونی و عُمانی استفاده شده که به‌عنوان نمونه می‌توان به مسجد شوشتری‌ها در زنگبار و یا مسجد بلوچ‌ها در کائوله اشاره کرد.»

«مـرتضی رضوانفر» بـا بـیان ایـنکه «دیوید وایـتـهــاوس» (۱۹۴۱- ۲۰۱۳ مـیـلــادی) باستان‌شناس بریتانیایی که چند فصل کاوش در ایران و آفریقا داشته، کتیبۀ کوفی مسجد کیزیمکازی را مشابه کتیبه‌های «بندر سیراف» در ایران می‌داند، می‌افزاید: «اهالی روستای ماکوندوچی که مسجد کیزیمکازی در نزدیکی آن واقع شده، خود را شیرازی می‌دانند و مراسم نوروز (نیروزی) را در مردادماه و تقریباً هم‌زمان با مراسم نوروز دریایی (صیادی) در جنوب ایران برگزار می‌کنند.»

این محـقق سـال‌هـا پـیش به‌مـنظور تهیۀ شناسنامه برای آثار ایرانی در تانزانیا و کنیا، به این منطقه سفر کرده و گفته بود که مسجد کیزیمکازی قدیمی‌ترین مسجد ساخته‌شده در شرق آفریقاست که قدمت ساخت آن به ۹۳۸ سال قبل بازمی‌گردد.

 حمام ایرانی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، همچنین با معرفی حمام بزرگ ایرانی در زنگبار (تانزانیا) نیز توضیح می‌دهد: «با وجود اعلام آمادگی مقامات این جزیره (در آفـریـقا) بـرای مـرمت این حـمام از سوی مرمت‌گران ایرانی، اما به‌دلیل ناهماهنگی‌های بین‌دستگـاهی، نـهایتاً یـک بنـیاد آمریکایی مسئولیت مرمت آن را به عهده گرفت.»

او ادامـه می‌دهد:‌ «مانی‌هـا در سـال ۱۶۹۸ میـلادی بـا لـشکری از بـلوچ‌هـای ایـرانی، پرتغالی‌ها را پس از ۲۰۰ سال شکست دادند و از سال ۱۸۳۲ میلادی پایتخت خود را از «مسقط» به «زنگبار» منتقل کردند. در مدت حضور عمانی‌ها در زنگبار، چندین کار عمرانی از جمله ساخت حمام برای مردم انجام شد.»

رضوان‌فر ادامه می‌دهد: «مطبق تابلوی معرفی حمام بزرگ، این حمام که روزانه صدها گردشگر خارجی از آن دیدن می‌کنند، در دوران سلـطنت «سلطـان برغش»، ۱۸۷۰ـ ۱۸۸۸ مـیلادی، تـوسـط معـمار ایـرانـی «حـاج غلام‌حـسین» سـاخـته شـده اسـت. بعـدها روبه‌روی حـمام بزرگ، مسجد شوشتری‌ها ساخته شد که اکنون محل تجمع ایرانی‌ها در مناسبت‌های مختلف است.»

این پژوهشگر اضافه می‌کند: «جدا از حمام بزرگ، چند حمام دیگر به درخواست حاکمان و به دست مـعماران ایـرانی سـاخته شد؛ مانند «حـمام شـهرزاد»، «حـمام قصـر» و «حمام گیزیمبانی».

 ناهماهنگی‌ دستگاه‌ها

عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به وضعیت حمام ایرانی در زنگبار اشاره می‌کند و می‌افزاید: «زمانی که در زنگبار بودم، با وزیر فرهنگ زنگبار و شهردار شهر سنـگی (کـه ثـبت جـهانی اسـت) جـلسه‌ای داشتم؛ درخواست داشتند این حمـام از سوی مرمت‌گران ایرانی با تقبل هزینـه‌هـا از سوی دولت زنگبار، مرمت شود. چون سقف حمام آسیب دیده بود و می‌گفتند متخصص برای مرمت این حمام ندارند؛ اما به‌علت ناهماهنگی بین دستگاه‌ها، عملاً این کار صورت نگرفت و نهایتاً یک بنیاد فرهنگی آمریکایی مشغول به مرمت این حمام ایرانی در زنگبار شد. 

با توجه به اینکه کارشناسان میراث فرهنگی ایران در خارج از کشور حضور ندارند، نیاز است این اطلاعات از طریق نمایندگان دستگاه‌ها در خارج از کشور منتقل شود و هماهنگی و همکاری بین دستگاه‌ها برقرار باشد که ضرورت آن، یک برنامه‌ریزی بین‌دستگاهی است. ما آثار زیادی در خارج از کشور داریم که اطلاعاتی دقیق و حتی آدرسی از آن‌ها نداریم و برای آثاری که از آن‌هـا اطـلاعات داریـم، متأسـفانه به‌علت ناهماهنگی بین دستگاه‌ها و نبود همکاری لازم با میراث، نمی‌توانیم کاری برای‌شان انجام دهیم و در سکوت و بی‌خبری ناچاریم از کنارشان عبور کنیم.»