براساس این پژوهش که از داده‌های ماهواره‌ای طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ برای ارزیابی پیامدهای برداشت آب‌های زیرزمینی در ایران بهره برده است، درحال‌حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر مسئلۀ فرونشست هستند. دراین‌میان، هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بوئین‌زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق‌‌قلا در استان گلستان، فرونشستی به‌وسعت بیش‌از یک‌هزار کیلومترمربع را تجربه می‌کنند. وضعیت استان کرمان و به‌خصوص شهرستان رفسنجان، با ۳۷ سانتی‌متر فرونشست در سال، هشداردهنده برآورد می‌شود.

خسارت‌های زیرساختی فرونشست

این پژوهش نشان داد که فرونشست خطری جدی برای زیرساخت‌ها در ایران است. خطوط مترو، بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، خطوط راه‌آهن و جاده‌های کامیون‌رو، ازجمله زیرساخت‌هایی هستند که در معرض آسیب از فرونشست قرار دارند. از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور حدود ۱۵ درصد (معادل یک‌هزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست کشیده شده‌اند. ازجمله این خطوط می‌توان به خطوط ریلی تهران-گرمسار و گرمسار- مشهد که تهران را به مشهد متصل می‌کند، اشاره کرد.

فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های مترو و ایستگاه‌های راه‌آهن نیز به‌گونۀ قابل‌ ملاحظه‌ای در معرض خطر فرونشست قرار دارند. هشت فرودگاه بزرگ و متوسط شامل فرودگاه بین‌المللی تهران با بیش‌از ۸ میلیون مسافر در سال، فرودگاه‌های بین‌المللی اصفهان و ارومیه و نیز فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد که ازجمله فرودگاه‌هایی هستند که در مناطق شهری قرار دارند، با خطر آسیب زیرساختی از فرونشست روبه‌رو هستند. همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداث‌شده در نواحی فرونشست واقع شده‌اند.

درمجموع، ۳.۵ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومترمربع با خطر فرونشست مواجه است؛ درحالی‌که ایران به‌طور میانگین ۱.۸ سانتی‌متر در سال در خود فرومی‌رود، بیش‌از سه‌هزار کیلومتر مربع از این سرزمین شاهد فرونشست بیش‌از ۱۰ سانتی‌متر در سال است. این عارضه در برخی نقاط به ۳۵ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد.

 کشاورزی، متهم اصلی

حدود ۱۷ درصد از جمعیت ایران در بخش کشاورزی شاغل هستند و این بخش ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران را به خود اختصاص داده است. بااین‌حال، شیوه‌های آبیاری ناکارآمد و بهره‌وری پایین بخش کشاورزی سبب شده است که استفاده از آب‌های زیرزمینی به‌شکلی ناپایدار انجام شود و تخریب منابع آب را به‌دنبال داشته است.

براساس این پژوهش، با اندازه‌گیری فرونشست می‌توان برآورد کرد که حجم آب زیرزمینی برداشت‌شده در هر استان چه‌قدر است و از این طریق می‌توان به وسعت استفاده از منبع آبی پی برد. به‌طورکلی، کسری آب زیرزمینی در ایران هرساله یک‌هزار و ۷۳۷ میلیون مترمکعب است. استان‌های خراسان رضوی و کرمان با شدیدترین تنش آبی مواجه‌اند و تقریباً هریک به‌ترتیب شاهد ۳۸۰ و ۳۲۵ میلیون مترمکعب برداشت آب زیرزمینی در سال هستند. استان گلستان نیز برداشتی اساسی را تجربه می‌کند که حدود ۱۶۲ میلیون مترمکعب در سال است. پس از آن استان فارس با ۱۴۱ میلیون مترمکعب، قزوین با ۱۰۳ میلیون مترمکعب و تهران با ۱۰۱ میلیون مترمکعب در سال، برداشت آب زیرزمینی را تجربه می‌کنند. مابقی استان‌ها نیز در سال کم‌تر از ۱۰۰ میلیون مترمکعب برداشت دارند.

از نظر مؤسسۀ خدمات جهانی زمین کوپرنیک (Copernicus Global Land Service)، اراضی‌ کشاورزی بیش از دوسوم اراضی دچار فرونشت را تشکیل می‌دهند. تقریباً ۴۰ درصد کل فرونشست‌ها در زمین‌های آبیاری رخ می‌دهد و تقریباً نیمی از کل کاهش سالانۀ آب زیرزمینی، یعنی بالغ بر ۸۴۰  میلیون مترمکعب متعلق‌به زمین‌های آبیاری است و این موضوع، بزرگیِ نقش بخش کشاورزی در برداشت آب‌های زیرزمینی را نشان می‌دهد.

با مقایسۀ کاهش آب زیرزمینی برآوردشده و آمار رسمی از باغ‌های میوه و محصول زمین‌های آبیاری که در سال ۲۰۱۹ توسط وزارت جهادکشاورزی ایران منتشر شد، رابطۀ بین تولید کشاورزی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مشخص می‌شود. اگرچه مناطق کشاورزی اکثر استان‌ها بیشتر در اثر بارندگی آبیاری می‌شوند تا آبیاری دستی، بیشترین محصولات کشاورزی از زمین‌های تحت‌آبیاری دستی به‌دست می‌آید. مثلاً بیشترین محصول کشاورزی به‌ترتیب در خوزستان با ۱۳ درصد، فارس با ۱۰ درصد و پس‌ازآن کرمان، خراسان رضوی و مازندران (هریک ۶ درصد) تولید می‌شود. به‌علت وجود آب‌های سطحی فراوان در خوزستان و مازندران، این استان‌ها به‌ترتیب شاهد فقط ۳ درصد و ۰.۱ درصد از کل کاهش آب‌های زیرزمینی در ایران هستند. اما استان‌های خراسان رضوی، کرمان و فارس که اقلیم خشک‌تری دارند، سهم به‌ترتیب ۲۲ درصدی، ۱۹ درصدی و ۸ درصدی از کل کاهش آب‌های زیرزمینی کشور را به‌خود اختصاص داده‌اند. این یافته‌ها حاکی از آن است که مصرف آب زیرزمینی در اکثر استان‌های ایران تهدیدی جدی برای آیندۀ تولید محصولات کشاورزی است.

باید توجه داشت که اگر برداشت آب‌های زیرزمینی به‌شکلی پایدار انجام شود، آبخوان‌ها امکان جبران حجم آب برداشت‌شده را می‌یابند؛ اما بهره‌برداری ناپایدار از این منابع که بیشتر برای کاربردهای کشاورزی صورت می‌گیرد، باعث می‌شود که سطح آب سفره‌های زیرزمینی بیش‌ازپیش کاهش یابد.

 فرونشست و جمعیت

فرونشست اثر قابل‌ملاحظه‌ای بر جمعیت ایران دارد. حدود ۱۴ میلیون نفر، یعنی یک‌پنجم جمعیت فعلی ایران، متأثر از فرونشست شدید هستند. تحلیل ریسک با استفاده از داده‌های جمعیتی و سنجش فرونشست‌ها نشان می‌دهد که تقریباً ۷ درصد از جمعیت ایران در مناطق کم‌خطر، ۱۰ درصد در مناطق در خطر متوسط و ۱ درصد در مناطق پرخطر ساکن‌اند. استان‌هایی مانند کرمان، البرز، خراسان رضوی، اصفهان و تهران بیش‎از یک‌چهارم جمعیت‌شان در مناطقی زندگی می‌کنند که با فرونشست روبه‌رو است. همچنین بیش‌از ۹۵ درصد جمعیت در ساکن در مناطق پرخطر از نظر فرونشست در تهران، البرز، فارس، خراسان رضوی و کرمان متمرکزاند. در تهران ۳۵۰ هزار نفر، در البرز ۲۹۰ هزار نفر، در فارس ۹۱ هزار نفر، در خراسان رضوی ۸۹ هزار نفر و در کرمان ۵۲ هزار نفر در مناطقی سکونت دارند که خطر فرونشست در بالاترین حد برآورد می‌شود.

کاهش سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کوچک‌شدن دریاچه‌ها، و ناپدیدشدن تالاب‌ها از نشانه‌های تنش آبی است که باید به آن‌ها توجه کرد. این نشانه‌ها زبان طبیعت هستند که با ما سخن می‌گویند و هشدار می‌دهند که درصورت بی‌توجهی، پیامدهایی که دل‌خواه انسان نیست، ظهور خواهند کرد.