جمع بزرگی از جامعهٔ محلی اطراف پارک ملی کویر از ابوزیدآباد گرفته تا گرمسار، چندی پیش در حیاط کاروانسرای قصر بهرام جمع شده بودند. مهدی لهردی، معاون پارک ملی کویر، از جمع خواست هم از مشکلات بگویند و هم از راهکارها! «منطقهٔ یخاب سپر حفاظتی پارک ملی است؛ هر پیشنهادی که برای حفاظت از آن مطرح کنید، باعث خوشحالی است.» «رضا شاه‌حسینی»، رئیس پارک ملی کویر، هم در این جلسه از شیوه‌های معیشتی گذشته حرف زد. «شما در اینجا سابقاً دامداری داشتید، زغال می‌گرفتید،‌ شکار می‌‌کردید،‌ حالا همهٔ اینها متوقف شده است و به سفیران پارک بدل شده‌اید. درخواست من این است که بدون آسیب وارد منطقه شوید و به ما کمک کنید.»

درخواستی که رضا شاه‌حسینی از جامعهٔ محلی دارد،‌ باید منفعتی برای محلی‌‌ها داشته باشد،‌ همین است که یکی از آنها درخواست می‌کند ورود تورهای گردشگری که با راهنمایی محلی‌‌ها انجام می‌شود‌، روند ساده‌‌تری پیدا کند. رضا شاه‌حسینی راهش را نشان می‌دهد. «ما برای ورود شخصی مجوز می‌دهیم، ولی برای تور گردشگری یا نیاز به کارت تورلیدری است و یا مجوزی از سوی ادارهٔ میراث‌فرهنگی؛ البته که در گرفتن این مجوزها ما کمک لازم را انجام می‌دهیم.»

رضا شاه‌حسینی آماری از تخلفات در این سال‌ها می‌دهد. «۲۵ سال است که اینجا کار می‌کنم، سالی بود که سه دستهٔ متخلف همزمان وارد منطقه می‌شد، یک دسته را می‌گرفتیم و دسته‌های دیگر فرار می‌کردند، در پنج سال گذشته کمتر از پنج مورد تخلف داشتیم که همه حاصل همکاری جمعی است.»

شرح آنچه در این نشست گذشت، ازآن‌رو ضرورت داشت که بدانیم احیای امروز گورخر در پارک ملی کویر در این سال‌ها آسان به‌دست نیامده است. این روند سال‌هاست که به همت مدیران و محیطبانان پارک ملی شروع شده و درنهایت جمعیت گورها در محیطی امن در حال افزایش است.

 یک دهه تلاش برای احیای گورها

معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان سمنان فرآیند معرفی مجدد گورها را اینطور شرح می‌دهد: « از دههٔ ۹۰ برنامهٔ این کار چیده شد و از سال‌های ۹۶ و ۹۷ انتقال گورها از زیستگاه‌های توران، کرمان و یزد انجام گرفت. اولین گروه هم از توران به پارک ملی کویر منتقل شدند.» 

سردستهٔ گورخرهای پارک ملی کویر گروه تورانی‌ها هستند که از این پارک ملی منتقل شده‌اند. «گروه ۹نفره که الان ۱۰ نفر شدند و موسوم به کرمانی‌ها هستند؛ البته هر دو جمعیت رو به رشد است. ۲۲ فرد از جمعیت تورانی‌ها و ۱۰ فرد هم از جمعیت دیگر. در کنار آنها چند فرد را هم به‌دلایلی در اسارت نگه داشتیم تا قرنطینه و بعد به جمعیت اضافه شوند.»

تنوع ژنتیک، پویایی جمعیت و جلوگیری از آمیزش خویشاوندی دلیل انتقال گورها از مناطق مختلف بود. «برنامه‌های متعددی داریم تا تنوع ژنتیکی حفظ شود‌، جابه‌جایی‌هایی را از زیستگاه‌های دیگر خواهیم داشت، به‌ویژه نرهای جدیدی وارد می‌کنیم،. درواقع، گورهایی که الان در اسارت هستند، از توران جابه‌جا شده‌اند و پس از قرنطینه به جمعیت فعلی تزریق می‌شوند.»

حفاظت مشارکتی به‌گفتهٔ فرخی تنها به پارک ملی کویر محدود نیست. «سازمان حفاظت محیط‌زیست سعی دارد این شیوه را در مدیریت تمامی ‌ارکان مناطق حفاظت‌شده و زیستگاه‌های حساس ایجاد کند. دولت از نظر نیرو و امکانات محدودیت‌هایی دارد و از طرف دیگر با گستردگی زیاد مناطق چهارگانه مواجهیم که باعث می‌شود حفاظت از آنها به نیروهای زیادی احتیاج داشته باشد. همین موضوع سبب شده است ضرورت حفاظت با مشارکت مردم بیش‌ازپیش احساس شود و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌شکل دستورالعمل، حفاظت مشارکتی را تبیین و آن را به استان‌ها ابلاغ کند.»

در شاهرود محدودهٔ پل ابریشم از جمله مناطق تعریف‌شده برای حفاظت مشارکتی است. معاون محیط طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست سمنان ادامه می‌دهد: «در حوالی شهمیرزاد قرق جاشلوبار را داریم. در پارک ملی کویر مرکزی هم قصد داریم بااستفاده از پتانسیل شکارچیان قدیمی ‌و علاقه‌مندان به طبیعت با اولویت جامعهٔ بومی‌ و محلی اطراف پارک به‌شکل مشارکتی حفاظت را انجام دهیم. در این منطقهٔ اخیر مردم روستاهای اطراف پارک و گرمسار به ما کمک می‌کنند. ضمن آنکه در آینده برنامه داریم همکاری‌هایی را با ادارهٔ استان تهران داشته باشیم تا به مدیریت یکپارچه برسیم. در حال حاضر در سرشماری حیات‌وحش، لایروبی چشمه و قنوات و گندزدایی و… جامعهٔ محلی به ما کمک می‌دهند.»

پناهگاه حیات‌وحش خوش‌ییلاق از محدوده‌هایی است که تعارض جامعهٔ محلی با محیط‌زیست زبانزد است، در این محدوده چه اقدامی در راستای حفاظت مشارکتی انجام شده است؟ «دربارهٔ خوش‌ییلاق دیداری با امور عشایری داشتیم. یکی از مباحثی که در این منطقه وجود دارد، به بحث ساماندهی دام و بهره‌برداری از مراتع پناهگاه حیات‌وحش خوش‌ییلاق برمی‌گردد. امیدواریم امور عشایری و استاندار کمک کنند تا کار پیش برود.»

آیا برآورد دقیقی از میزان دام در این منطقه وجود دارد؟ پاسخ فرخی به این پرسش منفی است. «در این محدوده دام حساب و کتاب دقیقی ندارد. کار هم در آنجا سخت است. البته محیطبانان طبق قوانین پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهند و متخلفان را به مراجع قضایی معرفی می کنند. بارها هم این پیگیری‌ها منجر به رأی و تخریب ساخت‌وسازهای غیرمجاز شده است. بااین‌حال، کار در خوش‌ییلاق کاری جهادی و بزرگ است.»