اسدی، ۶۶ساله، بیش از هر چیز به‌عنوان محافظ محیط‌زیست در عراق شناخته می‌شود و آن‌طورکه خودش می‌گوید همین‌جا کنار باتلاق‌ها متولد شده است. او می‌گوید: «من نارس به دنیا آمدم. مادرم درست موقعی که برای گاومیش‌ها نی جمع می‌کرد، من را به دنیا آورد.» اسدی با دیدن حیوانی در محوطهٔ باتلاق فریاد می‌زند «گاومیش». کارش جمع‌آوری آمار انواع گونه‌های گیاهی و جانوری است. با محلی‌هایی که در بلم‌های دیگر در حال عبورند، یا افرادی که لب آب جلوی آلونکشان ایستاده‌اند، خوش‌وبش می‌کند. مرداب خانهٔ او و عشق اوست، اما در‌عین‌حال برایش بدشگون نیز است. یک سال پیش، این فعال محیط‌زیست به‌سختی از یک آدم‌ربایی جان سالم به در برد. او را به‌حدی شکنجه کرده بودند که برای درمان راهی بیمارستان شد.

 

به‌گزارش اشپیگل، آن عصر پیش از آنکه اسدی مهمانانش را به زمین‌های باتلاقی ببرد، در خانهٔ خود از آنها پذیرایی کرد. یکی از دیوارهای اتاق نشیمن او پر از جوایز متعدد به‌سبب یک عمر تلاش بود و میزی مملو از کتاب در آنجا قرار داشت. وقتی شروع به صحبت دربارهٔ ربوده‌ شدنش می‌کند، صورتش حالتی جدی به خود می‌گیرد.

 

در یکم فوریه ۲۰۲۳، جاسم الاسدی از طرف سازمانی به‌نام طبیعت عراق برای ملاقات با وزیر آب و سایر مقامات دولتی به‌سوی بغداد در حرکت بود که ناگهان گروهی مرد مسلح او را به داخل یک اتومبیل کشاندند و به مکان نامعلومی بردند. در آنجا به‌مدت ۱۴ روز شکنجه‌اش کردند. او را وسط اتاق آویزان کردند و علاوه‌بر شوک الکتریکی کتک زدند. اسدی در این مورد تنها نیست. گزارش می‌رسد که فعالان محیط‌زیست بسیاری در عراق تحت‌مراقبت هستند یا هدف گروه‌های فشاری قرار می‌گیرند که برای صاحبان قدرت در کشور کار می‌کنند.

 

سدسازی و جنگ آب در دجله و فرات

اسدی نمی‌داند کدام گروه نظامی او را ربود. او می‌گوید: «فکر می‌کنم موضوع سر آب است». سدها جریان عمدهٔ آب به زمین‌های باتلاقی را قطع می‌کنند؛ زمین‌هایی که او آنها را وطن خود می‌داند.

ترکیه با اجرای بیش از ۲۰ پروژهٔ سدسازی روی دجله و فرات یکی از متهمان اصلی است. میلیون‌ها کشاورزی که زندگی‌شان وابسته به این دو رودخانه است، خواهان بقای باتلاق‌های بین‌النهرین هستند.

 

اسدی می‌گوید: «سدها نخستین مشکل هستند. اما مشکل دوم بحران تغییراقلیم، و سومی سوءمدیریت است. کشاورزان هنوز هم از روش‌های آبیاری سنتی استفاده می‌کنند».

قرن‌ها پیش رودخانه‌های پرآب، منطقه را درمی‌نوردیدند و ساکنان با سدسازی از خود در مقابل سیل محافظت می‌کردند. با وفور آب و خاک حاصلخیز محصولات فراوانی تولید می‌شد و سبب شد یکی از پیشرفته‌ترین تمدن‌های تاریخ بشر در منطقهٔ بین‌النهرین به‌وجود آید. سه هزار و ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، سومری‌ها خط میخی را ابداع کردند، چرخ را اختراع کردند، قانون وضع کردند و ریاضیات و ستاره‌شناسی درس دادند.

 

جایی که مهد تمدن بود، اکنون توسط تمدن امروزی در حال تخریب است. عراق یکی از پنج کشور جهان است که به‌طرز فاحشی تحت‌تأثیر گرمایش جهانی قرار گرفته است. در تابستان مردم از دمای بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد رنج می‌برند و خشک‌شدن زمین‌ها روستاییان بسیاری را رهسپار شهر می‌کند.

 

تلاش عامدانهٔ صدام برای خشک‌ کردن مرداب‌ها

سال‌ها پیش به دستور دیکتاتور سابق، «صدام حسین»، زمین‌های بزرگ باتلاقی را خشک کردند. پس از تعرض پنهانی به تالاب‌ها، سدهایی ساخته شد و کانال‌هایی حفر شد تا جریان آب به باتلاق‌ها را متوقف ‌کنند. صدها هزار نفر مجبور به ترک منطقه شدند.

مردم آواره به‌سوی شهرها مهاجرت کردند یا مجبور به ترک عراق شدند. آقای اسدی به‌یاد می‌آورد که پدرش پس از آن مهاجرت چقدر غمگین بود. به‌گفتهٔ او، پدرش «دلتنگ هم‌محلی‌هایش بود. هیچ‌وقت نتوانست در شهر به آرامش برسد». اسدی از دست رژیم بعث نیز آزار دیده بود. او می‌گوید در دوران دانشجوی دستگیر و شکنجه شد؛ زیرا مایل نبود برای حزب بعث صدام فعالیت کند.

اسدی و سایر فعالان محیط‌زیست از آن هرج‌ومرج استفاده کردند. «ما به شهر الجبایش حفار آوردیم و مسیر آب را گشودیم. همه خوشحال شدند». پس از آن اسدی کمپینی برای ایجاد یک نهاد دولتی به‌راه انداخت که  متمرکز بر حفظ بقای آن باتلاق‌ها باشد.

حیات رفته‌رفته به مرداب‌ها بازگشت و ماهیان، نیزار و شاه‌ماهی‌ها نیز سروکله‌شان پیدا شد. ساکنان منطقه نیز بازگشتند و کلبه‌هایشان را دوباره ساختند. برنج‌کاری کردند و از شیر گاومیش خامه و سرشیر گرفتند.

 

حاکمیت ناکارآمد

در سال ۲۰۱۶ یونسکو این زمین‌های باتلاقی را به‌عنوان میراث جهانی ثبت کرد و لحظهٔ نادر و شادی‌آوری را برای عراقی‌ها رقم زد. پس از آنکه جهادی‌های داعش کشور را غارت و مکان‌های فرهنگی مهم و قدیمی را تخریب کردند، خبر ثبت باتلاق‌ها در یونسکو می‌توانست پایان‌بندی خوشحال‌کننده‌ای بر محنت عراقی‌ها در سال‌های اخیر باشد، اما این باتلاق‌ها اکنون بار دیگر در معرض تهدید هستند.

«نیزر عامدی»، وزیر محیط‌زیست عراق می‌گوید مذاکراتی با ذی‌نفعان در جریان است و دولت عراق استراتژی بلندمدتی برای آب در دست اجرا دارد. او معتقد است مشکل خشک شدن باتلاق‌ها طی یکی-دو سال آینده حل خواهد شد. عامدی پس از اطمینان‌خاطری که به خبرنگاران و فعالان محیط‌زیست می‌دهد، سیگاری روشن می‌کند. عامدی می‌گوید در حال حاضر اوضاع مرداب‌ها رو به بهبود است. 

 

اگرچه او نمی‌تواند بگوید چقدر بودجه برای این زمین‌های باتلاقی تخصیص یافته است. او می‌افزاید: «ما مسئول تحقق این موارد نیستیم». بیان این سخن برای مقامات عراقی عادی است. هیچ‌کس در این کشور احساس مسئولیت نمی‌کند، برای جایی که محل فساد گسترده است و سمت‌های دولتی در آنجا براساس نظام سهمیه‌ای مبتنی‌بر مذهب و قومیت دست‌به‌دست می‌شود، سکوهای سیاسی جایگاه کسانی است که سهم خود را از این خوان طلب می‌کنند.

 

فرار سکنه به شهرها

با سفر با قایق در تالاب‌های الجبایش، خیلی زود مشخص می‌شود که حرف‌های وزیر محیط‌زیست تا چه حد بی‌ربط است. نیزار سبز مملو از پرندگان به‌سرعت در مسیر فاجعه پیش می‌رود. توده‌های لجن از آب‌های تیره بیرون می‌زند و بوی تعفن در فضا می‌پیچد. ضایعات پلاستیکی همه‌جا پراکنده‌ شده است و پارس سگ‌های گرسنه و لاغرمردنی سکوت را می‌شکند. چند مرد با رداهای تیره جلوی کلبه‌های مخروبهٔ ساخته‌شده از نی و فلز زنگ‌زده ایستاده‌اند.

 

جاسم الاسدی دیگر شوخی نمی‌کند. قایق‌های چوبی، یعنی بهترین وسیلهٔ گردش در مرداب، دیگر نمی‌توانند در آنجا پیشروی کنند. سطح آب چنان پایین است که کانالی که به‌سوی باتلاق می‌رفت، سکون یافته است. اینجا پایان سفر ماست، یعنی با قایق از کنار تالاب تا اینجا حدود نیم‌ساعت طول می‌کشد. اما روی نقشه، بزرگی باتلاق چهار برابر این مقدار است.

اسدی با اشاره به اطراف می‌گوید:‌ «زمانی همهٔ این اطراف پوشیده از آب بود و مانند فرشی سبزرنگ به‌نظر می‌آمد و صدها گاومیش در نیزار می‌چریدند». او می‌گوید اکنون سایهٔ مرگ روی سر ماهی‌ها و گاومیش‌ها افکنده شده، زیرا آب بیش‌از‌حد شور است و به‌دلیل وجود کودهای شیمیایی، آب نمکزار و جاری نشدن آب رودخانه به این منطقه میزان شوری رو به افزایش است. به‌گفتهٔ اسدی، وقتی باتلاق شور می‌شود، آب دیگر زهکشی نمی‌شود و به زمین فرو نمی‌رود. پس تبخیر بیشتر می‌شود و نمک موجود در خود را باقی می‌گذارد.

 

این فعال محیط‌زیست می‌گوید: سکنهٔ ناراضی به حومهٔ پرجمعیت شهرها مهاجرت کردند. آنها به بصره یا کربلا رفتند. مردم می‌روند که راهی برای زندگی بیابند. عرب‌های مرداب آداب و رسوم خودشان را دارند. آنها به عربی با واژگانی به قدمت خود این سرزمین صحبت می‌کنند.

تابستان گذشته دمای هوا در اینجا به بیش از ۵۰ درجه سانتی‌گراد رسید. یکی از سکنهٔ باقیمانده در اینجا می‌گوید یک دختربچه در اثر گرما بیمار شد.

 

مصیبتی برای اقلیم

دیگر درختی برای حفاظت مردم در برابر آفتاب سوزان نمانده است و تصفیه‌کننده‌های هوا به رؤیایی پوچ بدل شده‌اند. وقتی صحبت از مبارزه با افزایش دما به‌میان می‌آید، نابودی زمین‌های باتلاقی فاجعه‌بار است. تالاب‌ مقدار بسیار زیادی دی‌اکسیدکربن را تصفیه می‌کند و در صورت خشک شدن، دی‌اکسیدکربن بیشتری وارد جو می‌شود.

یک سکنه می‌گوید:‌ زندگی ما همیشه وابسته به آب بود. اما دیگر پایان این سبک زندگی قدیمی فرارسیده است. او قصد دارد اگر امسال به‌حد کافی باران نبارد، به شهر مهاجرت کند.

با وجود چنین شرایط ناامیدکننده‌ای، دولت قادر نیست سیستم آبیاری کارآمدی ارائه دهد یا برای بستن معاهده‌ٔ تسهیم آب با کشورهای همسایه وارد مذاکره شود. جاسم الاسدی می‌گوید ۱۰ سال منتظر تأیید یک پروژهٔ پایلوت برای ساخت تأسیسات تصفیهٔ طبیعی فاضلاب بوده است. اکنون فاضلاب خانوارهای مجاور در چند مرحله و از مسیر آبگیرهای پوشیده از نی وارد این تأسیسات می‌شود. بنابراین، فرایند تصفیهٔ آنها به‌طور طبیعی صورت می‌گیرد. این در‌حالی است که در مناطق دیگر عراق، فاضلاب مستقیماً و بدون تصفیه وارد آبراه‌ها می‌شود.

 

پس از ربودن اسدی، دوستان به او توصیه کردند از این کشور برود. از سوی بریتانیا به او پیشنهاد شد به آنجا برود. او حتی می‌توانست از اتحادیهٔ اروپا ویزا بگیرد، یعنی چیزی که برای بسیاری از عراقی‌ها رؤیا است. اما او سرسختی کرد. غیر از او چه‌کس دیگری می‌تواند تالاب‌ها را نجات دهد؟ او می‌گوید نخستین نفس‌هایش را در تالاب کشید و می‌خواهد آخرین نفس‌هایش را نیز همین‌جا بکشد.

به‌اعتقاد او، هنوز همه‌چیز از بین نرفته است. در دههٔ ۱۹۷۰ باتلاق منطقه‌ای به وسعت ۹ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع بود و وقتی آبگیرها پس از نابودی دیکتاتوری احیا شد، وسعت آن به پنج هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع رسید. اکنون اما این رقم دوباره رو به کاهش است. او می‌گوید: اگر بتوانیم دو هزار کیلومترمربع را نجات دهیم، خوب است.

 

قایق چوبی روی آب سر می‌خورد و جاسم الاسدی به قایقران می‌گوید: برای ما یک آواز بخوان. او مشتاقانه شروع به خواندن ترانه‌‌ای می‌کند دربارهٔ دو عاشق که پنهانی یکدیگر را در میان نیزار ملاقات می‌کردند. ترانهٔ چشم‌اندازی را ترسیم می‌کند که اکنون پیش چشم ما به‌آرامی رو به نابودی می‌رود.

 

منبع: 

متن اصلی این گزارش با عنوان Iraqi Marshlands Under Threat روز سوم فروردین ماه در اشپیگل (spiegel) منتشر شده است.