بررسی شاخص‌های مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد میانگین بارش کل کشور در سه‌ماههٔ پاییز نسبت به پاییز سال گذشته هفت درصد افزایش داشته است. بااین‌وجود، کشور همچنان در شرایط کم‌بارشی قرار دارد؛ به‌طوری‌که نسبت به میانگین بارش بلندمدت پاییز ۳۳ درصد کاهش داشته است. در طی سال آبی اخیر، بررســی وضعیت بارش در استان‌های مختلف کشور نیز حاکی از آن است که میزان بارش در فصل پاییز به‌جز در چهار استان مازندران، خراسان‌شمالی، سمنان و گلستان، در سایر استان‌ها نسبت به میانگین بلندمدت کاهش داشته است.

 

افزایش بی‌سابقهٔ دما

بنابر این گزارش، فصل پاییز سال جاری گرمترین پاییز ثبت‌شده طی ۵۰ سال اخیر بوده است؛ به‌طوری‌که تمامی استان‌های کشور دمایی بالاتر از میانگین دمای بلندمدت را تجربه کرده‌اند. در این فصل هیچ منطقه‌ای از کشور دمای نرمال یا کمتر از آن را تجربه نکرده و میانگین دما در مناطق مختلف کشور از ۰.۵ تا ۳.۵ درجه سلسیوس بیشتر از نرمال بوده است. میانگین دمای کل کشور در فصل پاییز ۲.۱ درجه سلسیوس بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و اختلاف دما در نیمهٔ شمالی کشور در فصل پاییز از نیمهٔ جنوبی بیشتر است: «با توجه به شاخص‌های مهم آب و هواشناسی در سه‌ماههٔ پاییز سال گذشته، در مناطق وسیعی از استان‌های واقع در فلات مرکزی، جنوب و شمال‌غرب کشور خشکسالی شدید و بسیارشدید حاکم بوده است. بسیاری از استان‌های عمدتاً واقع در امتداد رشته‌کوه‌های زاگرس، از جمله استان آذربایجان‌شرقی، کردستان، همدان، لرستان، چهارمحال‌وبختیاری، غرب اصفهان و شمال خوزستان نیز با خشکسالی متوسط تا خفیف مواجه بوده‌اند. قسمت‌هایی از استان‌های آذربایجان‌غربی، مازندران، گلستان، اردبیل و شرق خراسان‌شمالی ترسالی بوده است. باوجوداین، پاییز سال گذشته یکی از سه پاییز با بیشترین شدت و وسعت خشکسالی طی سه دههٔ اخیر، در سطح کشور بوده است.»

دمای جهانی در فصل پاییز سال جاری با اختلاف زیادی گرمترین دمای ثبت‌شده در این فصل بوده است. در دوره‌ای که داده‌های ثبت‌شده از دما برای آن وجود دارد، یعنی از سال ۱۸۵۰، هر سه ماه این فصل به‌عنوان سه ناهنجاری درجه حرارت یک‌ماهه بزرگ به‌شمار می‌روند. میانگین جهانی دمای این فصل ۱۵.۳ درجه سلسیوس بوده که ۰.۸۸ درجه سلسیوس بالاتر از میانگین فصلی دورهٔ ۳۰سالهٔ ۱۹۹۱-۲۰۲۰ بوده و دمای این فصل از گرمترین پاییز این دورهٔ زمانی نیز که در سال ۲۰۲۰ رخ داده، ۰.۴۳ درجه سلسیوس بالاتر است. شرایط گرم پاییز به‌ویژه در آسیای مرکزی، شمال کانادا، شمال آفریقا، غرب آسیا، آمریکای جنوبی، بخش‌هایی از اقیانوس اطلس و بخش‌هایی از اقیانوس هند حاکم بوده است.

 

تشدید خشکسالی

در دورهٔ سه‌ماههٔ منتهی به آذرماه سال ۱۴۰۲، در اغلب کشورهای منطقه، خشکســالی خیلی شدید تا متوسط رخ داده، به‌نحوی‌که در کشورهای واقع در شبه‌جزیرهٔ عربستان و مناطق واقع در فلات مرکزی ایران، غرب افغانستان، غرب عراق و شرق سوریه و قسمت‌هایی از ترکمنستان شرایط خشکسالی شدید حاکم بوده است: «طی این مدت، سواحل شرق مدیترانه، ترکیه، شمال عراق، عمده مناطق ارمنستان و آذربایجان و قسمت‌هایی از سواحل جنوب‌شرقی دریای خزر در شرایط نرمال و یا ترسالی پراکنده قرار داشته‌اند. طی سه ماه تابستان نیز در کشورهای منطقه، تنها ترکیه در شرایط ترسالی قرار داشت، لذا انتظار می‌رود با تداوم این روند، سرشاخه‌های رودخانه‌های ارس، دجله و فرات از شرایط مناسبی برخوردار باشند. طی این مدت اکثر مناطق آسیای میانه، جنوب‌شرق اروپا، مدیترانه و همچنین شمال آفریقا در شرایط خشکسالی خفیف تا شدید قرار داشتند و در مقابل، برخی از مناطق شمال دریای خزر و برخی مناطق پراکنده از هند و قزاقستان، شمال شرق اروپا و شاخ آفریقا در وضعیت مرطوب بودند.»

 

مرکز پژوهش‌های مجلس که شاخص‌های کلان آب را به‌شکل مرتب در دوره‌های زمانی سه‌‌ماهه بررسی می‌کند، اعلام کرده است: «با توجه به تداوم شرایط خشکسالی در پاییز و وقوع خشکسالی در اکثر مناطق کشور، صدور هشدارهای مرتبط با وقوع تنش آبی به‌ویژه برای تأمین منابع آب شرب دور از انتظار نیست. در شرق کشور با توجه به تداوم خشکسالی شدید در سطح وسیعی از حوضهٔ آبریز هیرمند و نیز با توجه به اقدامات سازه‌ای افغانستان، کاهش چشمگیر آورد رودخانهٔ هیرمند رخ داده است. 

 

حقابه همچنان نیامد

باوجوداین، بارش‌های سیل‌آسای آخر اسفند سال گذشته در افغانستان، حوضهٔ آبریز هیرمند، آب را در روزهای پایانی سال ۱۴۰۲ به ایران رساند و به‌نظر می‌رسد حجم محدودی از چاه‌نیمه‌ها را پر کرد. پیشتر و در بهمن ۱۴۰۲ چاه‌نیمه‌های سیستان کاملاً خشک شده بود. «علیرضا قاسمی»، مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب سیستان‌وبلوچستان اسفند سال قبل از رفع نگرانی برای تأمین آب شرب این استان خبر داد: «در پی عدم تحقق حقابه و کمبود آب در چاه‌نیمه‌های سیستان در حال حاضر آب کل شهرها و روستاهای سیستان از چاه‌نیمهٔ شماره ۳ تأمین می‌شود. انتقال و توزیع آب توأمان از خطوط شهری و روستایی سبب شده است برخی مواقع در نقاطی از منطقه فشار آب دچار افت و گاهاً قطعی شود. برای حل این مشکل، تیم‌های عملیاتی در تمامی نقاط آماده هستند و در بعضی مناطق برای رفع تنش آبی آبرسانی سیار نیز انجام می‌شود.»

 

باوجوداین، «فدا حسین مالکی»، نمایندهٔ شهروندان سیستان‌وبلوچستان در مجلس شورای اسلامی هشدار گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس را تأیید می‌کند و می‌گوید نه‌تنها این نگرانی و بحران تنش آبی در این استان همچنان پابرجاست که مسئله تأمین حقابهٔ سیستان از هیرمند هنوز حل نشده است. «پر شدن چاه‌نیمه‌های سیستان ناشی از سیلاب است، نه حقابه‌ای که طالبان باید می‌داد. در گزارشی که در نشست با رئیس‌جمهوری ارائه دادم، اشاره کردم پر شدن چاه‌نیمه‌ها ناشی از سیلاب است، نه حقابه‌ای که طالبان باید می‌داد. حقابهٔ هیرمند و چاه‌نیمه‌ها باید با تمام قدرت پیگیری شود که وزیر امور خارجه هم بر آن تأکید داشت و اظهار کرد که به‌ هر نحو ممکن باید این حقابه‌ها پیگیری و محقق شود. بنابراین مشکلات آب استان همچنان برقرار است.»

 

کانون جدید گردوغبار

این گزارش همچنین با نگاهی به حوضه‌های آبریز غرب کشور توضیح داده است: «در حوضه‌های آبریز غرب کشور، وقوع شرایط خشکسالی در عراق و نیز مناطق شرقی سوریه، می‌تواند منجر به ایجاد کانون‌های گردوغبار و نفوذ به داخل کشور شود. باوجوداین، تداوم شرایط نرمال در ترکیه و نیز وقوع ترسالی در مناطق پراکندهٔ واقع در شرق این کشور و شمال کشور عراق، می‌تواند منجر به افزایش آبدهی رودخانه‌های دجله و فرات شده که درصورت رهاسازی جریان آب، تأثیر مطلوبی بر تالاب‌ها در جنوب عراق و نیز افزایش آبدهی رودخانهٔ اروندرود خواهد داشت. همچنین، با تداوم شرایط نرمال در ارمنستان و متأثر از وقوع ترسالی در مناطقی از شرق ترکیه، آبدهی رودخانهٔ ارس می‌تواند افزایش یابد.» بااین‌حال، مطالعه‌ای که اخیراً بر برنامه‌های آبی ترکیه منتشر شد و روزنامهٔ «پیام ما» به تفسیر آن را منتشر کرد، نشان می‌دهد افزایش آورد رودخانهٔ ارس می‌تواند عایدی برای ایران نداشته باشد.

 

درخصوص وضعیت سدهای کشور، طی سه‌ماههٔ پاییز بیشــترین درصد اختلاف ذخیره نسبت به پاییز سال گذشته مربوط به سدهای آبشینه و اکباتان در استان همدان، سدهای وشمگیر، گلستان و بوســتان در استان گلستان، سدهای ایلام در استان ایلام، کرخه در استان خوزستان و زاینده‌رود در استان اصفهان است. در این میان سد کرخه با یک‌هزار و ۴۹۷ میلیون مترمکعب ذخیره (۲۸ درصد پرشدگی) و زاینده‌رود با ۲۸۰ میلیون مترمکعب ذخیره (۲۳ درصد پرشدگی)، حجم آب بیشتری دارند. در استان سیستان‌وبلوچستان، چاه‌نیمه‌ها با سه درصد پرشدگی و حجم ذخیره ۳۹ میلیون مترمکعب، نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۷۲ درصد کاهش داشته است و در شرایط بحرانی قرار دارند که با توجه به فقر منابع آب زیرزمینی، وقوع بحران در تأمین آب شرب در این منطقه محتمل است. 

 

ذخایر سدهای استان‌های فارس، خراسان‌رضوی، هرمزگان، کرمان، مرکزی، اردبیل و سدهای حوضهٔ دریاچه ارومیه نیز در فصل پاییز سال جاری افت محسوس داشته که این موضوع باعث کاهش سهم منابع آب سطحی در تأمین مصارف شرب می‌شود. در این بین  استان خراسان‌رضوی به‌دلیل کاهش شدید حجم ذخایر سدهای دوستی و طرق جمعاً ۶۹ میلیون مترمکعب سهم کمتری از نیاز شرب را از منابع آب سطحی تأمین کرده که این امر منجر به وقوع تنش آب شرب خواهد شد. همچنین، از مجموع پنج سد استان تهران، میزان پرشدگی با سه درصد افزایش نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۲۸۲ میلیون مترمکعب رسیده که با توجه به حجم مصارف بخش شرب این استان، درصورت عدم وقوع بارش مناسب در ادامهٔ سال، تنش آب شرب محتمل است. میزان پرشدگی سدهای پایتخت موجب هشدارهای ضرورت صرفه‌جویی در مصرف پایتخت‌نشینان از سوی وزارت نیرو شد. به‌گفتهٔ «عیسی بزرگ‌زاده»، سخنگوی صنعت آب کشور باید تا سقف ۱۵ درصد در مصرف آب پایتخت صرفه‌جویی شود. وضعیت سدهای کشور جز در معدود استان‌هایی مانند کردستان بعد از بارش‌های زمستان چندان بهبود پیدا نکرده است. البته این بارش‌ها و مدیریت نشدن سدهای جنوب استان سیستان‌وبلوچستان اسفند سال گذشته موجب تشدید خسارت سیلاب در این منطقه شد.

 

خرج‌کرد اعتبارات

 براساس این گزارش میزان تخصیص اعتبارات در هر بخش، نقش مهمی در پیشبرد اهداف مدیریتی و اجرایی آن خواهد داشت. در بخش آب، مجموع اعتبارات مصوب مربوط به تملک دارایی‌های سرمایه‌ای در سال ۱۴۰۲ بالغ‌بر ۲۹۹ هزار و ۵۴۰ میلیارد ریال بود که از این میزان، مبلغ ۵۶ هزار و ۵۸۸ میلیارد ریال طی سه‌ماههٔ سوم سال جاری تخصیص یافته است که درصد عملکرد بودجه در این مدت تقریباً معادل ۱۹ درصد است. اعتبارات تخصیص‌یافته عمدتاً مربوط به ایجاد تأسیسات فاضلاب، برنامه‌های آبرسانی، ساختمان سد و نیز ردیف‌های متفرقه از قبیل خرید تجهیزات، انجام مطالعات کمی و کیفی، اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی، مرمت تأسیسات، جلوگیری از آلودگی آب، تغییر دستگاه اجرایی باروری ابرها و… بوده است. علاوه‌بر تخصیص صورت‌گرفتهٔ فوق، مبلغ ۸۶ هزار و ۴۰۰ میلیارد ریال از اعتبارات صندوق توسعهٔ ملی نیز برای طرح‌های آب مرزی اختصاص یافته است.