«عباسعلی نوبخت»، رئیس سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور، معتقد است مشکلات منابع‌طبیعی تنها محدود به جنگل‌ها نیست. «مراتع و بیابان‌ها هم مشکل دارند. با‌این‌حال اغلب کارشناسان یا رسانه‌ها، منابع طبیعی را در مباحث مرتبط با جنگل خلاصه می‌کنند. همین موضوع سبب شده آمار و ارقام فرسایش بادی و آبی کمتر دیده شود.»

او از برنامه‌های خود به طرح تحول احیای پوشش گیاهی و تولید علوفه اشاره کرد و از کمبود بودجهٔ محدود اعتبارات برای مراتع سخن گفت. «۴۰ میلیارد تومان اعتبار برای مراتع با توجه به مساحت بالای آنها بسیار اندک است و نمی‌تواند تمام این عرصه‌ها را پوشش دهد.» بااین‌حال به گفتهٔ نوبخت اگر مدیریت درست زیستی داشته باشیم، می‌توانیم چالش‌هایی را که با آنها مواجهیم، حل کنیم.

رئیس سازمان منابع‌طبیعی تأکید کرد منابع طبیعی، زمین و معدن نیست. « ما برای ۱۰۱ میلیون هکتار از مساحت کشورمان متقاضی معدن داریم. بااین‌حال اجازه نمی‌دهیم سازمان منابع‌طبیعی را به چشم واگذارکنندهٔ زمین برای معدن و… ببینند.»

ادامهٔ شرایط کنونی، مرگ جنگل‌های ایران

«عطا حسینی» استاد علوم و مهندسی جنگل، جنگلداری و اقتصاد جنگل دانشکدهٔ منابع طبیعی دانشگاه تهران  و رئیس انجمن جنگلبانی ایران در کنفرانس بین‌المللی صیانت از منابع‌طبیعی و محیط‌ زیست تأکید خود را روی فعل‌وانفعالاتی قرار داد که در رویشگاه‌های هیرکانی شاهد آن هستیم. «جنگل‌ها دچار تب شده‌اند، باید این تب را پایین بیاوریم؛ چنانچه این وضعیت ادامه داشته باشند جنگل‌ها می‌میرند.»

او از ایدهٔ تنفس به‌عنوان تعطیلی نظام سلامت جنگل نام برد. «گرچه زادآوری در جنگل بهبود یافته، اما اگر همراه با آن عملیات پرورشی نداشته باشیم، این سرمایه از بین می‌رود.»

جنگل فقط محصولات چوبی نیست

به گفتهٔ نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع‌طبیعی گرچه جنگل‌ها نگین منابع طبیعی هستند و جنگل‌های هیرکانی، نگین جنگل‌های ایران و ارزشمندترین جنگل‌های دنیا هستند. اما نه در ایران و نه سایر کشورهای دنیا توجه چندانی به آنها نمی‌شود. «گزارش‌هایی که از کشورهای مختلف منتشر می‌شود، نشان می‌دهد شرایط ناامیدکننده است.»

او بر تغییر نگاه به این بوم‌سازگان‌های ارزشمند تأکید دارد: «پیش‌تر دربارهٔ آورده‌های جنگل از محصولات چوبی و فرعی نام می‌بردند، نگاه‌های جدیدتر آنها را در دو دستهٔ محصولات چوبی و غیرچوبی قرار داده‌اند و درنهایت امروز شاهدیم که از محصولات چوبی و غیرچوبی در کنار خدمات محیط زیستی جنگل صحبت می‌شود.»

شعبانیان از این سخن گفت که در حال حاضر جنگل محلی برای تولید چوب نیست و در کشور ما نیز این نگاه توسط اساتیدی نظیر «محمدرضا مروی مهاجر» شکل گرفته است. «برداشت ما از دو میلیون به ۵۰۰ هزار مترمکعب در سال ۱۳۹۵ رسید. در سال ۱۳۹۶ نیز براساس بند پ ماده ۳۸ برنامهٔ ششم همهٔ طرح‌های جنگلداری متوقف و قرار شد به‌جای آن طرح جایگزین مدیریت پایدار جنگل اجرا شود.»

طرحی که شعبانیان از آن صحبت می‌کند به چهار بخش تقسیم می‌شود، فاز مقدماتی، مطالعاتی، اجرا و پایش و نظارت. «در فاز مقدماتی دستورالعمل‌ها و شرح خدمات تهیه شد و پس از آن وارد فاز تفصیلی شدیم. در این بخش بنا بود براساس توان اکولوژیک پهنه‌بندی را انجام دهیم و کاربری هر بخش را تعریف کنیم. این مرحله پنج سال طول کشید و در حال حاضر پهنه‌بندی انجام شده است.»

بااین‌حال به گفتهٔ شعبانیان، کار همچنان باقی است و نباید به‌شکل شعاری این موضوع را مدنظر قرار داد. «ما نیاز مالی داریم و مهمترین مشکلمان اعتبار است. براساس توانی هم که داریم، پنج سال دیگر طول می‌کشد تا کار را آماده کنیم.»

امروز هم دیر است

«من همیشه سعی می‌کنم خوش‌بین باشم، امروز عینک بدبینی را می‌گذارم و می‌گویم که برای مدیریت جنگل آینده با طرح تنفس، متوقف کردن بهره‌برداری، رها کردن جنگل به‌ حال‌ خود و فقدان حفاظت آینده‌ای نمی‌بینم.» «خسرو ثاقب طالبی»، جنگل‌شناس و معاون پژوهشی مؤسسهٔ تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور معتقد است ما در بحث مدیریت جنگل دچار مشکلاتی هستیم که باید آنها را حل کنیم. او در همین زمینه از فرسوده شدن تأسیسات زیربنایی، افزایش قاچاق چوب و رها شدن تعهدات مجریان طرح  نام برد. «طرحی مثل یک میلیارد نهال گرچه خوب است، اما ما باید ابتدا بتوانیم داشته‌هایمان را حفظ کنیم و بعد سراغ کاشت نهال جدید برویم.»

به گفتهٔ این جنگل‌شناس با طرح تنفس حضور کارشناسان در جنگل‌ها به‌شدت کاهش یافته و بخشی از بدنهٔ متخصص نیز طی این سال‌ها بازنشسته شده‌اند؛ بدون آنکه از تخصص آنها بهره گرفته شود. «اگر ساختمان یک دفعه نریزد، باید شاکر بود.»

ثاقب طالبی معتقد است باید چندصدایی در مدیریت جنگل‌ها کنار گذاشته شود، همه روی یک تصمیم به اتفاق‌نظر برسند و در ادامه با دولت و مجلس وارد صحبت شوند. «پنج سالی که دکتر شعبانیان از آن صحبت می‌کند، دیر است؛ امروز هم دیر است. ما داریم زمان را از دست می‌دهیم و باید از همین الان وارد مرحلهٔ عمل شویم.»

او فعال کردن دوبارهٔ دانشکده‌های منابع طبیعی را که پیش‌تر طرح‌های جنگلداری داشتندُ خواستار شد و درعین‌حال از ممنوع بودن  بهره‌برداری و قرار گرفتن سازمان منابع‌طبیعی در وزارتخانه‌ای که اولویت دهم آن هم منابع طبیعی نیست، انتقاد کرد. «رکن اول جنگل‌شناسی پرورش است، اما برداشت درنهایت اتفاق می‌افتد. هر چند نباید مثل سابق برداشت را بالا ببریم، ما باید حضورمان را در عرصه‌های جنگلی ثابت کنیم و تولی‌گری خود دربارهٔ این عرصه‌ها را نشان دهیم.»

چرا کسی مطالبه‌گر نیست

«مهرداد نیکویی»، استاد دانشگاه گیلان، با انتقاد از کسانی که مدعی جراحی جنگل‌های شمال با طرح تنفس بودند، از آمار و ارقام قاچاق چوب سخن گفت: «در استان گیلان در یک‌سال کشفیات چوب قاچاق ۱۲ هزار مترمکعب بود. اگر ۲۰ درصد از قاچاق هم کشف شود، ما از ۵۰ هزار مترمکعب برداشتی که سابق داشتیم، فراتر رفتیم.»

این استاد دانشگاه به بحث‌های زمان طرح تنفس اشاره کرد: «بحث ما این بود که ابتدا یک پایلوت اجرا کنید، اما گوش شنوا نبود و از سمت جامعه و… هجمه وارد می‌شد. چرا الان کسی مطالبه‌گر نیست؟ چرا جامعهٔ جنگلبانی این مسیر را رفت؟ مصوبهٔ مجلس در برنامهٔ هفتم تأکید دارد که هیچ برداشتی مجاز نیست. بنابراین، حتی در قالب طرح پرورشی هم برداشتی نخواهد بود و در این زمینه سازمان منابع‌طبیعی تصمیم‌گیر نیست. حتی در بحث زراعت چوب هم برداشتی نمی‌توان انجام داد. »

به گفتهٔ نیکویی در استان گیلان بهترین جنگل‌ها، عرصه‌هایی هستند که در آنها طرح‌های جنگلداری انجام شده است. «در این استان ما ۱۱ مجری را از دست دادیم و در حال حاضر مجری نداریم. قرق‌بان‌ها را هم از دست دادیم؛ نیروهای یگان حفاظت امروز نه به‌شکل قبل عرصه می‌روند و نه از حقوق‌شان راضی هستند. واقعیت تلخ‌تر از چیزی است که دربارهٔ آن صحبت می‌کنیم.»

جنگل را تحویل نداده‌ایم

«رسول اشرفی‌پور» رئیس شورای‌عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری کشور، آسیب‌های اجرای طرح‌های جنگلداری را به اواخر دههٔ ۷۰ و دههٔ ۸۰ مرتبط دانست. « پیش‌تر مجریان طرح‌ها متخصص جنگل یا متمول بودند، اما در این بازهٔ زمانی افرادی که حتی مدرک سیکل هم نداشتند، وارد این کار شدند. افکار عمومی هم‌ تشخیص داد که طرح‌های جنگلداری درست پیش نمی‌رود و درنهایت سال ۱۳۸۲ مصوبهٔ صیانت از جنگل تصویب شد.»

به گفتهٔ اشرفی‌پور بین دو دیدگاه حفاظتی صرف از سوی فعالان محیط زیست، بازگشت به مصوبهٔ صیانت جنگل و اجرای طرح‌های جنگلداری سابق، گزینهٔ دوم منطقی است. «بازگشت به طرح جنگلداری برای برداشت امکانپذیر نیست و نه سازمان منابع‌طبیعی و نه جامعه اجازهٔ بهره‌برداری را نمی‌دهد؛ زیرا در رویه‌های گذشته شاهد بهره‌برداری فراتر از قانون بودیم.»

او بر این نکته تأکید کرد که سازمان منابع‌طبیعی، جنگل‌ها را تحویل طرفداران طرح تنفس نداده است. «ما براساس قانون عمل می‌کنیم.»

سیاستگذار باید قانع شود

«جواد اسحاقی‌راد»، رئیس پردیس بین‌الملل دانشگاه ارومیه، سخنان خود را با این پرسش شروع کرد که چرا حال جنگلداری باید خوب باشد؟ از نظر او در جنگلداری خوب بایستی تنوع زیستی و… رعایت شود، اما در کشوری که ۶۰ درصد زیر خط فقر هستند، ۱۸ میلیون پروندهٔ قضایی وجود دارد و درآمدها پایین است، به‌شکل منطقی حفاظت مشکل دارد. «حال مردم خوب نیست. به‌لحاظ اقتصادی و اجتماعی، انسجام دچار مشکل شده و محیط زیست برای مردم اولویت نیست. نمونهٔ آن را هم در پاسخ مثبت مردم به تخریب بخشی از باغ اکولوژی نوشهر شاهد بودیم.»

به گفتهٔ این استاد دانشگاه برای دولت هم محیط زیست اولویت نیست، شاهد آن هم بودجه‌ریزی برای این بخش است. اسحاقی درعین‌حال به انتقاد از دانشگاه پرداخت: «آیا در دانشگاه آموزش ما درست است؟ بودجه برای پرورش نیروی کیفی داریم یا برای جذب نیروها استانداردها را رعایت می‌کنیم؟ بهترین دانشجوی ما در دانشگاه مهاجرت کرد و در عوض بدترین دانشجو با سهمیه جذب شد. متأسفانه آموزش هم اولویت نیست.»

این متخصص جنگل نیم‌نگاهی هم به سازمان منابع‌طبیعی و طرح‌های آن داشت: «سازمان تا به‌حال طرح‌های متعددی انجام داده، مثل خروج دام و طرح طوبی که هرکدام دارای مشکلات جدی بودند و نتوانستند به اهداف خود برسند.»

آیا طرح‌های جنگلداری در تنوع زیستی و ضعیف شدن خاک اثرگذار بودند؟ پاسخ اسحاقی به این پرسش منفی است: «هیچ اختلاف معناداری بین جنگل بهره‌برداری‌شده با سایر بخش‌ها به‌لحاظ تنوع زیستی و خاک براساس داده‌های ما وجود ندارد؛ تنها تفاوت به‌لحاظ قطر درختان است. متأسفانه امروز شاهدیم که دفتر نظارت بر طرح‌ها به اصطبل تبدیل شده است. این نگاه، مشابه رفتار سازمان حفاظت محیط زیست است که می‌گوید فلان محدوده مربوط به است و حق هیچ اقدامی‌ در آن وجود ندارد.»

این استاد دانشگاه تأکید کرد باید سیاستمداران دربارهٔ اجرای طرح‌هایی برای بهبود جنگل‌ها قانع شوند؛ زیرا تا زمانی که سیاستگذار قانع نشود، هیچ اتفاقی نمی‌افتد.

قبلاً موافق تنفس بودم، الآن مخالف

«علی صالحی»، عضو هیئت‌علمی گروه جنگلداری دانشگاه گیلان، دربارهٔ سردرگمی‌ دانشجویان دربارهٔ طرح تنفس و طرح‌های جنگلداری با توجه به اختلاف‌نظر اساتید سخن گفت: «در سال‌های ابتدایی از طرفداران طرح تنفس بودم، اما با گذشت چند سال از اجرای این طرح و دیدن نتایج آن معتقدم این طرح دارای اشکالاتی است.»

این استاد دانشگاه در ادامه به این نکته پرداخت که بایستی وزن تصمیمات سازمان منابع‌طبیعی مشخص شود: «اگر قرار است طرح دیگری انجام شود، مدیران سازمان منابع‌طبیعی چقدر قدرت دارند در مقابل بالادستی‌ها که از آنها می‌خواهند طرح دیگری را پیگیری کنند، آنچه را به صلاح جنگل‌ها می‌دانند، انجام دهند.»

حواسمان به جنگل‌های ارسباران باشد

«سجاد قنبری»، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تبریز، معتقد است که وضعیت منابع طبیعی کشورمان مشابه غزه مظلوم است: «همه می‌گویند باید کمک شود، ولی کسی پا جلو نمی‌گذارد.»

به گفتهٔ او نقطه‌ضعف ما در ایران تعیین ارزش واقعی جنگل است: «همگی عضو جامعهٔ جنگلبانی و منابع طبیعی هستیم. اگر قبلاً پنج یا شش دانشکدهٔ منابع طبیعی داشتیم، در حال حاضر شاهدیم دانشکده‌های منابع طبیعی در مناطق مختلف کشور توسعه پیدا کرده‌اند.»

این استاد دانشگاه تبریز معتقد است فراتر ازجنگل‌های هیرکانی، بایستی به سایر جنگل‌ها مانند جنگل‌های ارسباران نیز توجه کرد، ضمن آنکه شرط موفقیت مشارکت همهٔ ذی‌نفعان است.

مشکل اعتمادسازی است

«رقیه جهدی»، استادیار گروه علوم و مهندسی جنگل دانشگاه محقق اردبیلی و دبیر اجرایی این کنفرانس، یکی از چالش‌های اصلی را در مقولهٔ اعتمادسازی دانست: «مدیران سازمان منابع‌طبیعی تابه‌حال در این زمینه چندان موفق نبوده‌اند و همین باعث شده است آمار و گزارش‌های منتشرشده با تردیدهایی مواجه شود.»

به اعتقاد این استاد دانشگاه، شفافیت موضوع دیگری است که بایستی مدیران دولتی به آن توجه کنند. «چرا سازمان منابع‌طبیعی که درصد بالایی از اراضی کشور را در اختیار دارد، داده‌هایش را در اختیار عموم قرار نمی‌دهد. ما گزارشی از اقدامات انجام‌شده نداریم یا در جریان آنها قرار نمی‌گیریم.»

جهدی در نظر گرفتن یک طرح برای کل عرصهٔ جنگل‌های هیرکانی را درست نمی‌داند. «در دنیا می‌گویند در مقیاس محلی باید کار کرد.»

او درعین‌حال پرسش‌هایی دربارهٔ برنامه‌های سازمان منابع‌طبیعی برای تقویت بدنهٔ کارشناسی این سازمان، آمار قاچاق، آتش‌سوزی و ارزیابی ریسک مطرح کرد.

دخالت در جنگل‌ها را به حداقل برسانیم

نیاز اضطراری به رویکرد اکولوژیک در مدیریت جنگل

هشتاد سال مدیریت جنگل