رضا، بچۀ کم‌رویی که مشکل گفتاری و شنوایی دارد، بهار امسال به هفت سالگی رسید. او هم مثل باقی هم‌سن‌و‌سال‌هایش این روزها برای اینکه پشت نیمکت‌های مدرسه بنشیند، باید در طرح «سنجش سلامت دانش‌آموزان کلاس اولی» شرکت کند. مادر او اما نگران است و نمی‌خواهد رضا را به مدرسۀ استثنایی بفرستد. این دغدغه و نگرانی نه فقط برای رضا و خانواده‌اش که تقریباً شامل همۀ خانواده‌هایی است که بچۀ کلاس اولی دارند. نگرانی از اینکه فرزند آنها به‌دلیل تفاوت‌هایش از سایر بچه‌ها جدا و از حق آموزش باکیفیت و بودن در جامعه محروم شود. هر چند سنجش سلامت به‌معنای استثنایی بودن بچه‌ها نیست، اما وقتی هدف آموزش‌وپروش، گسترش آموزش فراگیر و تحصیل همۀ دانش‌آموزان در کنار هم، با وجود تفاوت‌هایشان، است؛ سنجش چه کارکردی دارد؟ براساس آخرین گزارش سازمان آموزش‌و‌پرورش استثنایی در طرح سنجش سلامت کودکان در سال 1399-1398 از بین یک میلیون و 424 هزار و 931 کودک سنجیده‌شده، 94 هزار و 806 کودک، استثنایی تشخیص داده شدند. به‌علاوه از این تعداد 85 هزار و 823 کودک استثنایی به مدارس عادی سپرده و فقط 8 هزار و 983 نفر آن‌ها به مدارس استثنایی روانه شدند. در این نسبت درواقع از کل کودکان سنجیده‌شده، 0.6 درصد آن‌ها به مدرسۀ استثنایی رفتند. با حساب این آمارها کارشناسان می‌گویند که گویا نقص دانش‌آموزانی که استثنایی نامیده شده‌اند، آنقدر در وضعیت ظاهری این کودکان آشکار بوده است که می‌توان گفت دیگر نیازی به سنجش نیست. «مریم کاغذگران»، مراقب سلامت مدارس و پژوهشگر به «پیام ما» می‌گوید: «بهتر است اجازه دهیم کودکان با هر توانایی و تفاوتی وارد مدرسه شوند و طی سال تحصیلی در یک روند تکوینی با نظر معلم، مدیر و والدین نسبت به وضعیت پیشرفت تحصیلی، رفتار کودک مورد سنجش قرار گیرد؛ چرا که قراردادن کودک در اتاقی دربسته حتی با وجود استانداردترین تست‌ها در یک جلسه، علمی نیست و کودکان و خانواده‎هایشان را با اضطراب و داغ ننگ روبه‌رو می‌کند.»

مادر رضا با استرس زیادی وارد یکی پایگاه‌های سنجش شده، او می‌گوید که پسرش به او خیلی وابسته است و با غریبه‌ها حرف نمی‌زند. مادر و پدر سارا هم همین مشکل را دارند. آن‌ها می‌ترسند که کم‌رویی و خجالتی بودن بچه‌هایشان باعث شود که نتوانند در طرح سنجش سلامت که از زمستان پارسال شروع شده است و تا آخر خرداد امسال ادامه دارد، قبول و وارد مدارس عادی شوند. یکی از کارشناسان سنجش سلامت که در این پایگاه مشغول بود، برای رفع نگرانی به پدر و مادرها می‌گوید که: «اگر بچه‌ها قبول نشدند، جای نگرانی نیست؛ چون سنجش مجدد به فاصلۀ دو هفته بعد نیز برگزار می‌شود.» اما این جمله نه‌تنها این والدین مضطرب را آرام نکرد که ولوله‌ای به پا کرد که در این فاصلۀ کوتاه چه معجزه‌ای قرار است برای کودکی که با شور و شوق می‌خواهد به مدرسه برود، ولی حالا در فشار استرس‌ و آشفتگی قبولی سنجش سلامت دست‌و‌پا می‌زند، اتفاق بیفتد؟
سنجش سلامت کلاس اولی‌ها بدو ورود چیست؟
از سال 85 طبق آیین‌نامه‌ای که باعنوان «آموزش‌وپرورش تلفیقی- فراگیر کودکان و دانش‌آموزان با نیازهای ویژه» تصویب شد، قرار بود دانش‌آموزان با نیازهای ویژه در کنار سایر دانش‌آموزان عادی با استفاده از خدمات معلمان مرجع به‌عنوان تسهیلگر مشغول به تحصیل شوند. با این وجود سالانه طرحی به‌نام «سنجش سلامت دانش‌آموزان و نوآموزان بدو ورود» به مدرسه برگزار می‌شود. طرحی که به گفتۀ وزیر آموزش‌وپرورش سابق از دهۀ 70 در جریان است، با فراگیرسازی آموزش تناقض دارد. این، درحالی‌است که آخرین بخشنامۀ آموزش‌وپرورش دربارۀ اولویت ثبت‌نام‌ها، جای‌دهی نوآموزان و دانش‌آموزان استثنایی (به‌جز گروه‌ دانش‌آموزان با کم‌توانی ذهنی) در تمامی دوره‌های تحصیلی باتوجه‌به توانمندی آن‌ها در مدارس عادی، در صف اول اعلام کرده بود. این طرح با هدف سنجیدن پوسیدگی دندان، چاقی، قد و اندازه‌گیری شاخص تودۀ بدنی، سلامت بینایی و شنوایی، تشخیص اختلالات رشدی-حرکتی، ذهنی، بیش‌فعالی و اوتیسم خفیفی که توسط والدین تشخیص داده نشده باشد؛ اجرا می‌شود. براساس آیین‌نامه‌های این طرح اگر کودک از هر نظر در سلامت باشد، ثبت‌نام او در مدرسۀ عادی برای پایۀ اول بدون مشکل انجام می‌شود. در این بین اگر کودک استثنایی تشخیص داده شود، پس از بررسی نتایج سنجش که شامل اطلاعاتی است که توسط والدین و کودک ارائه شده، به متخصص ارجاع داده می‌شود تا مطابق نیاز، او از آموزش ویژه و خدمات مرتبط با آن بهره‌مند شود. همچنین این کودکان باید در مدارس یا پیش‌دبستانی خاص استثنایی ثبت‌نام کنند و این یعنی نگرانی‌های والدین رضا و زهرا و علی پربیراه نیست.

مریم کاغذگران، پژوهشگر و مراقب سلامت مدارس: ازآنجاکه 99.4 درصد از کودکان راهی مدرسۀ عادی می‌شوند و فقط 0.6 آنها به مدرسۀ استثنایی می‌روند، درواقع وضعیت ظاهری کودکان استثنایی آنقدر آشکار بوده که دیگر نیازی به سنجیده‌شدن نیست

سنجش‌های غیرقابل اعتماد
وقتی سارا نتوانست در طرح سنجش سلامت قبول شود، مادرش بسیار ناامید شد و شروع به سرزنش کردن او کرد. آیا واقعاً سارا ناتوان بود؟ مگر می‌شود در یک جلسۀ کوتاه همۀ مشکلات کودک را شناسایی کرد؟ مریم کاغذگران که مدت زیادی به‌عنوان مراقب سلامت مدارس فعالیت می‌کرده، دربارۀ میزان قابل اعتماد بودن نتایج طرح سنجش به «پیام ما» می‌گوید: «این نتایج همیشه درست نیست. بعضی کودکان به‌دلیل مضطرب و بی‌قرار بودن در محیط مصاحبه، از مدرسه می‌ترسند. استرس و نگرانی کودکان از برخورد با افراد و محیط‌های جدید، ترس جداشدن از مادر و واردشدن به اتاق مشاوره بدون حضور والدین برای کودکان دارای اختلالات شناختی-یادگیری دشوار است. همچنین فقدان توانایی کافی آزمون‌گیرنده در برقراری ارتباط با کودک می‌تواند از جمله رایج‎ترین دلایل ردشدن کودکان در طرح‌های سنجش سلامت باشد.» او می‌گوید که بسیاری از کودکان، اعتمادبه‌نفس پایینی دارند: «کودکان زیادی خجالتی هستند و همین موضوع باعث قبول نشدنشان در سنجش مدرسه می‌شود و آزمون‌گیرنده را به خطا می‌اندازد.» به گفتۀ او بیماری‌های جسمی مانند کم‌خونی کودکان نیز ممکن است باعث بی‌حالی و خواب‌آلودگی آنها در روز سنجش شود: «بنابراین، کارشناسی که او را معاینه می‌کند، وقتی قاطع نبودن و انرژی پایین در پاسخ‌دهی کودک را می‌بیند، او را در آزمون سنجش رد می‌کند. دیده شده است بسیاری از کودکان که در سنجش آن‌ها حتی اوتیسم درج شده، در مدرسه عملکرد بسیار عادی و خوبی داشته‌اند و درصد قابل‌توجهی تشخیص‌های ناقص و نادرست گرفته‌اند.» او همچنین با اشاره به دشواربودن تشخیص‌ بیش‌فعالی می‌گوید: «باید زمان بیشتری برای تشخیص اختلال‌هایی که برخی از بچه‌ها را در محدودۀ کودکان مشکل‌دار قرار می‌دهد، باز کرد. یعنی برخی نوآموزان ممکن است اختلال با تعریف مشخصی در این استاندارد نداشته باشند، اما بهتر است این تشخیص برای اولیا و خصوصاً مربیان مدارس داده شود که فلان نوآموز ممکن است اختلال سلوک یا اضطراب جدایی یا حتی لالی انتخابی داشته باشد و این بچه‌ها می‌توانند بسیار پردردسر باشند.» او با تأکید بر اینکه آموزش‌وپرورش کارآمد باید همسو با نیازهای مخاطبش تغییر کند، می‌گوید: «باوجود تلاش آموزش‌وپرورش برای انجام تست‌های استاندارد و قراردادن کودک در سطح بالاتر از سطح شناخته‌شده در سنجش، باز امکان خطا و اشتباه آزمون‌گیرنده وجود دارد. چرا که ممکن است شرایط اجتماعی و حتی جسمی کودکان پس از سنجش سلامت تغییر کند. مثلاً کودکی که سالم تشخیص داده شده است، در اثر یک تصادف بر روی ویلچر می‌نشیند و یا کودکی که شاهد مرگ مادرش بوده، سلامت روانی‌ خود را از دست می‎‌دهد.»

اگر نتیجۀ طرح سنجش سلامت، رفتن کودک به مدرسۀ استثنایی باشد؛ والدین حق انتخاب خود برای ثبت‌نام فرزندشان در مدرسۀ عادی را از دست می‌دهند. این موضوع با توجه به تعداد حدوداً هزار و 600تایی مدارس استثنایی در کل کشور در مقابل بیش از صد هزار مدرسۀ عادی، احتمال دسترسی خانواده‌ها به‌ویژه محرومین و حاشیه‌نشین‌ها به مدارس استثنایی را بسیار پایین می‌آورد و کودکان بیشتری را با تشخیص استثنایی، خانه‌نشین می‌کند

نتایج سنجش سلامت متأثر از عوامل خارجی است
رضا از 8 صبح منتظر است نوبتش برسد که از سوی ارزیابان پایگاه مورد سنجش قرار بگیرد، اما حالا 12 ظهر است و هنوز نوبت به او نرسیده. او دیگر کلافه شده و حوصله‌اش سر رفته و دائم به مادرش غر می‌زند که می‌خواهد به خانه برود. مادر رضا هم امانش بریده شده و نمی‌داند چه کار کند و به رضا تشر می‌زند که :«همینی است که هست، باید منتظر باشیم!» بالاخره نوبت رضا که حالا خسته و کلافه است، می‌شود اما وقتی ارزیاب سنجش سلامت از او می‌خواهد که اعداد را تا ده بشمرد، او هیچ پاسخی نمی‌دهد. نتیجه اینکه رضا استثنایی تشخیص داده می‌شود. کاغذگران این تجربه را نمونه‌ای از تأثیر عوامل بیرونی بر نتایج سنجش سلامت می‌داند: «با وجود اینکه تلاش زیادی برای افزایش دقت در سنجش ‌سلامت انجام شده است، اما این آزمون هنوز از عوامل خارجی تأثیر می‌گیرد. به‌طور مثال در طیف اختلالات رشدی-ذهنی و برخی اختلالات کودکی مثل اضطراب جدایی و یا اختلال‌هایی که در آن پرخاشگری کودک مشهود است، سنجش دشوار می‌شود. این آزمون حتی برای جمعیت کثیری از کودکان سالم نیز اضطراب‌آور است و بعضی کودکان به‌دلیل اضطراب و نگرانی از محیط مصاحبه شاید برای مدت زیادی ترس از مدرسه را تجربه می‌کنند. حالا تصور کنید که شرایط محیطی هم بر این سنجش تأثیر بگذارد، هیچ بعید نیست که خطای سنجش بالا رود.»
سنجیدن سلامت یا سنگ‌اندازی برای گسترش آموزش فراگیر؟
براساس آخرین گزارش سازمان آموزش‌و‌پروش استثنایی در سال 1400، در طرح سنجش سلامت کودکان در سال 99-98 از بین یک میلیون و 424 هزار و 931 کودک سنجیده‌شده، 94 هزار و 806 کودک، استثنایی تشخیص داده شدند. به‌علاوه از این تعداد 85 هزار و 823 کودک استثنایی به مدارس عادی سپرده و فقط 8 هزار و 983 نفر آن‌ها به مدارس استثنایی روانه شدند. در این نسبت درواقع از کل کودکان سنجیده‌شده، 0.6 درصد آن‌ها به مدرسه استثنایی رفتند. لازم به ذکر است که تعرفۀ نوبت‌گیری و ثبت‌نام در این طرح در آن سال تحصیلی، 30 هزار تومان اعلام شده بود که با توجه به تعداد دانش‌آموزان کلاس اولی می‌توان گفت که این طرح بیش از 42 میلیارد تومان برای آموزش‌وپرورش استثنایی درآمد داشته است. همچنین، به گفتۀ رئیس سازمان آموزش‌وپرورش استثنایی کشور تعداد دانش‌آموزان کلاس اولی در سال جاری یک میلیون و 600 هزار نفر است که با تعرفۀ 60 هزار تومانی می‌توان تخمین زد که اجرای این طرح احتمالاً درآمدی 96 میلیارد تومانی برای این سازمان رقم خواهد زد. به گفتۀ این کارشناس وقتی فقط 0.6 درصد از کل این کودکان به مدرسه استثنایی می‌روند، یعنی درواقع وضعیت ظاهری آنها آنقدر آشکار بوده که دیگر نیاز به سنجیده شدن نیست. بنابراین، هدف از برگزاری سنجش چیست؟ کاغذگران از مسئولان آموزش‌وپرورش می‌پرسد: «آیا فقط قرار است در پروندۀ سلامت کودک واژۀ استثنایی درج کنیم؟ گاهی مشکل کودک شناختی و اختلال یادگیری است و کودک با این تشخیص و یا برچسب، روانۀ مدرسۀ عادی می‌شود. این کودکان معمولاً در مدرسه عادی مورد حمایت قرار نمی‌گیرند و اعتمادبه‌نفس خود را در ادامه تحصیل از دست می‌دهند؛ چون این برچسب زمینۀ اُفت تحصیلی را برایشان فراهم کرده است. کاغذگران با اشاره به این نکات اضافه می‌کند: «برای بسیاری از این خانواده‌ها پذیرش نتیجۀ سنجش بسیار دشوار است و بسیار پیش آمده که والدین ترجیح می‌دهند کودک خود را به مدرسه نفرستند تا او را به مدرسه استثنایی بفرستند و کودک فرصت طلایی آموزش را از دست می‌دهد.»
جداسازی بچه‌ها از هم به نفع هیچکس نیست
گسترش آموزش فراگیر در راستای تحقق عدالت آموزشی برای رضا، سارا، علی، زهرا و همۀ گروه‌های به حاشیه رانده‌شده می‎‌تواند به کودکان بیاموزاند که فارغ از تفاوت‌های جسمی، با هم زندگی کنند و از یکدیگر یاد بگیرند. ولی اجرای طرحی که بخشی از کودکان را از سایرین با برچسب استثنایی جدا می‌کند به آنها اجازه نمی‌دهد مهارت‌های اجتماعی و آموزشی را کنار دانش‌آموزان عادی یاد بگیرند. این مراقب سلامت مدارس با تأیید این موضوع می‌گوید: «اگر نتیجۀ طرح سنجش سلامت، رفتن کودک به مدرسۀ استثنایی باشد؛ والدین حق انتخاب خود برای ثبت‌نام فرزندشان در مدرسۀ عادی را از دست می‌دهند. این موضوع باتوجه‌ به تعداد حدوداً هزار و 600تایی مدارس استثنایی در کل کشور در مقابل بیش از صد هزار مدرسۀ عادی، احتمال دسترسی خانواده‌ها به‌ویژه محرومین و حاشیه‌نشین‌ها به مدارس استثنایی را بسیار پایین می‌آورد و کودکان بیشتری را با تشخیص استثنایی، خانه‌نشین می‌کند. درحالی‌که اگر ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدرسه محدود به سنجش بدو ورود نباشد، دانش‌آموزان می‌توانند در نزدیک‌ترین مدرسه به محل زندگی ثبت‌نام کنند.» او همچنین به کمبود معلم رابط در مدارس اشاره می‌کند: «بسیاری از معلمان و مدیران نحوۀ برخورد با این کودکان را نمی‌دانند و با دیدن نتیجۀ سنجش با پیش‌داوری با کودک مواجه می‌شوند و تلاشی برای کمک به این کودکان نمی‌کنند.» به گفتۀ کاغذگران، بهتر است اجازه دهیم کودکان با هر توانایی و تفاوتی وارد مدرسه شوند و در طی سال تحصیلی همۀ توان خود را به‌کار گیرند و با حمایت خانواده‌، در یک روند تکوینی بررسی‌های لازم بر وضعیت کودک انجام شود: «آزمون سنجش سلامت با نظر معلم، مدیر و والدین نسبت به وضعیت پیشرفت تحصیلی و رفتاری کودک صورت بگیرد. قراردادن کودک در یک اتاق دربسته حتی باوجود استانداردترین تست‌ها در یک جلسه، علمی نیست. باید به کودکان و والدین فرصت بیشتری برای رسیدن به حداکثر توانایی‌های کودک بدهیم و آنها را از داغ ننگ نجات دهیم.»