روند تحویل تمامی الواح هخامنشی امانتی ایران به آمریکا قرار بود سه ساله باشد، اما با گذشت نزدیک به یک قرن، هنوز محقق نشده است. هر چند که بالاخره پس از 15 سال وقفه از تحویل آخرین محموله، پنجمین محموله این آثار باستانی وارد کشور شد، اما هنوز بیش از 13 هزار لوح در ابتدای مسیر بازگشت به خانه مانده‌اند و با مشکلاتی از جمله تحریم و عدم همکاری شرکت‌های هواپیمایی و بیمه‌ها مواجهند. «عزت‌الله ضرغامی»، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دربارهٔ تحویل آخرین الواح هخامنشی به ایران گفته که این محموله شامل ۳۵۰۶ لوح در ۹ صندوق و هر کدام به وزن ۷۵ کیلوگرم با هواپیمای رئیس‌جمهوری از آمریکا به ایران منتقل شده است و پیگیری برای بازگشت سایر الواح ادامه دارد.

نزدیک به 90 سال پیش، چند هزار لوح هخامنشی ایران از سوی دولت وقت به صورت امانت در اختیار مؤسسهٔ شرق‌شناسی شیکاگو قرار گرفت تا خوانده شوند. قرار هم بود که این الواح سه سال پس از مطالعه به ایران برگردانده شوند،‌ اما بازگشت دوبارهٔ تمامی آنها به خانه با گذشت نزدیک به یک قرن مسیر نشده است. الواح هخامنشی ارسال شده به آمریکا از باروی تخت جمشید کشف شده و در اشکال، ابعاد و موضوعات مختلف و متنوع، حاوی مضامینی از جمله مدیریت منابع، راه‌ها، روابط اجتماعی، مایحتاج اساسی زندگی، دستمزدها، اقتصاد جامعه هخامنشی و… در زمان داریوش اول هخامنشی است. «متیو استولپر»، استاد دانشگاه مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو در نشست خبری که سال 98 در ایران برگزار شده بود، دربارهٔ این لوح‌ها گفته بود «این الواح، جامعه‌ٔ کامل هخامنشی را معرفی می‌کنند. از فقرا و کارگران، اعضای دربار و خدایان آن زمان پارسی؛ بنابراین نگاه کاملی از آن دوران به ما می‌دهند. حتی می‌توان وضعیت نهادها، مؤسسه‌ها، دولت‌ها و ادارات آن زمان را هم پیدا کرد و اینکه اقتصاد آنها به چه شکل اداره می‌شده است.»

ضرغامی: این محموله شامل ۳۵۰۶ لوح در ۹ صندوق و هر کدام به وزن ۷۵ کیلوگرم با هواپیمای رئیس‌جمهوری از آمریکا به ایران منتقل شده است

این آثار باستانی در ۱۳۱۳ خورشیدی در تخت جمشید کشف شد و چند سال بعد در ۵۰ صندوق چوبی از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند و قرار بود پس از سه سال به ایران برگردانده شوند. از مجموع الواح هخامنشی ارسالی، 170 لوح در 1327، 37 هزار لوح در 1330، 300 لوح در 1383، 1783 لوح در 1398 به کشور برگردانده شد. در سال ۱۳۹۸ «کریستوفر وودز»، رئیس مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو که برای انتقال چهارمین محموله از الواح هخامنشی به ایران آمده بود، اعلام کرد: «حدود ۱۷ هزار قطعه از الواح هخامنشی هنوز در اختیار این مؤسسه است.» قرار بود با مجوز خزانه‌داری آمریکا، این ۱۷هزار قطعه دیگر تحویل ایران شود اما بازگشت‌شان تا امروز طول کشیده و در نهایت ۳۵۰۶ لوح هخامنشی پنجشنبه گذشته در پایان مجمع سالانه سازمان ملل و بازگشت هواپیمای هیئت دولت از آمریکا به ایران منتقل شد.
تاکنون 42 هزار و 795 لوح هخامنشی و عیلامی تخت جمشید به کشور بازگردانده شده و مسئولان از انتقال احتمالی محموله‌های باقیمانده تا پایان سال خبر می‌دهند. رئیسی‌جمهوری هم در زمان تحویل این الواح گفته «آمریکا باید به تعهد خود در این زمینه همان ۸۰ سال پیش عمل می‌کرد اما چنین نشد. بازگرداندن این الواح ادامه دارد و مابقی هم به کشور برمی‌گردند.» طبق اطلاعات منتشرشده از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، پنجمین محمولهٔ استردادشدۀ الواح هخامنشی شامل تعداد ۲۶۷۰ قطعه لوح بزرگ به خط میخی و زبان عیلامی و تعداد ۸۳۶ قطعه لوح کوچک به خط میخی و زبان آرامی است که اکنون به موزه ملی ایران تحویل داده شده و پس از مراحل قرنطینه، در همین موزه به نمایش گذاشته می‌شود.

مدیر موزه ملی ایران: گفت‌وگوها و پیگیری‌ها برای بازگشت باقی‌مانده این الواح از مؤسسه شیکاگو به ایران در حال انجام است. این احتمال داده شده که بسته‌بندی و بازگشت باقی‌مانده الواح، احتمالا تا پایان سال یا نهایت فروردین‌ماه طول بکشد

الواحی که قرار بود فروخته شوند
رمزگشایی الواح تخت جمشید، طبق مستندات از ۱۹۳۷ میلادی آغاز می‌شود، اما جنگ جهانی دوم باعث تعویق هفت ساله در آن می‌شود. آن زمان یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام «آرنولد پوبل» و دو شاگرد او، «جورج کامرون» و «ریچارد هلک» رمزگشایی لوح‌ها که به زبان میخی بودند را آغاز کردند، اما چون در آن زمان، آگاهی‌های زیادی از دوره‌ عیلامی هخامنشی وجود نداشت، کار به کندی پیش می‌رفت. در این مسیر، «عبدالمجید ارفعی»، پژوهشگر و متخصص زبان‌های باستانی که از آخرین مترجمان بازماندهٔ خط میخی عیلامی در ایران است، نیز در مطالعه و خوانش این گل‌نبشته‌ها نقش داشت.
پس از آن در سه مرحله (سال‌های 1327، 1329 و 1383) بخش‌های کوچکی از الواح به کشور برگردانده شد. اما این روند ارسال دوبارهٔ الواح، باز هم 15 سال متوقف شد. دلیلش تشکیل یک پرونده دادگاهی بود؛ پرونده‌ای معروف به «جنی روبین» علیه ایران که دادگاهی در آمریکا حکم داد آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، مصادره شوند. با این حکم قرار بود غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری قربانیان آمریکایی یک انفجار انتحاری در بیت‌المقدس، از فروش این کتیبه‌ها و اشیاء تاریخی پرداخت شود، اما در دادگاه دوم، رأی قضات دیوان‌عالی به نفع ایران صادر و حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شد.
سرانجام در مهر 1398 چهارمین محموله به ایران تحویل داده شد. رئیس مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو که همراه آن محموله به تهران آمده بود، زمان تقریبی پایان بسته‌بندی و انتقالِ باقی‌ماندۀ محموله الواح هخامنشی را اردیبهشت ۱۳۹۹ پیش‌بینی کرده بود. در این میان شیوع پاندمی کرونا باز هم روند تحویل لوح‌ها را به تاخیر انداخت، هرچند که مسئولان میراث فرهنگی معتقد بودند که تعلل ادارهٔ خزانه‌داری ایالات متحده برای صدور مجوز خروج الواح از آمریکا باعث تأخیر در بازپس‌گیری این الواح شده است. البته سال 98 رئیس مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو در نشستی خبری اعلام کرد، هدف‌شان برگرداندن هرچه سریعتر دیگر الواح هخامنشی باقی مانده در امریکاست، اما در این باره چند مانع وجود دارد: «از یک طرف نمی‌توانیم همه آنها را در یک محموله ارسال کنیم و از سوی دیگر محافظت از این آثار بسیار سخت بوده و ممکن است وقتی یک‌جا آنها را ارسال می‌کنیم، به آنها آسیب وارد شود. حتی بسته‌بندی ۱۷۸۳ لوحی که در محموله چهارم به ایران رسید هم هشت ماه زمان برد.» به گفته وودز، دریافت گواهی مورد نیاز برای ارسال این آثار هم مشکل دیگری است که با آن روبرو هستند: «ارسال این تعداد از الواح به ایران تصادفی نبود و تک‌تک آنها را انتخاب کردیم و فرستادیم. در واقع قصد ما آن بود که لوح‌هایی که در وضعیت بهتری قرار دارند را به ایران بفرستیم و بقیه را می‌توانیم در زمانی دیگر به ایران ارسال کنیم. نباید فراموش کرد که پروسه بسته‌بندی این الواح سال‌ها طول خواهد کشید و ما در حال حاضر بهترین لوح‌ها را به ایران فرستاده‌ایم.»
او آن زمان در پاسخ به سوالی که آیا دلیل این تأخیر خوانده‌نشدن تمامی الواح با وجود گذشت بیش از 80 سال است هم بیان کرده بود: «تا امروز ۶۵۰۰ لوح را خوانده‌ایم و از بیش از ۴۰۰۰ مُهر که روی لوح‌ها وجود داشته، رمزگشایی کرده‌ایم. ‌طبیعت علم این است که هیچ‌وقت نمی‌توان گفت این تحقیقات تمام شده است. همیشه رویکرد جدیدی به الواح وجود دارد. کار مطالعه روی آنها پایان نخواهد داشت. وقتی که بیشتر تحقیق می‌کردیم، متوجه می‌شدیم که کار هنوز ادامه دارد و تازگی‌های بیشتری نصیبمان می‌شد. امیدواریم این تحقیقات در تهران ادامه داشته باشد.»
روند تحویل محموله جدید الواح هخامنشی از همان سال درگیر مشکلات سیاسی هم شد. به دلیل تحریم‌ها قرار بود محموله تاریخی آماده‌شده در یک کشور ثالث به نمایندگی ایران تحویل داده شود، اما وزارت امور خارجه فرانسه و آلمان از همکاری در این‌باره سر باز زدند و شرکت‌های هواپیمایی و بیمه‌ای هم در این باره همکاری لازم را نداشتند. تا در نهایت تصمیم رفته شد در زمان برگزاری مجمع سالانه سازمان ملل از طریق هواپیمای حامل هیئت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران این الواح به کشور برگردانده شوند.
تکلیف الواح باقیمانده چیست؟
با تحویل 3506 لوح در محمولهٔ پنجم که در آخرین پنجشنبه شهریور 1402 به ایران رسید، حال این سوال مطرح است که چه زمانی سایر الواح به ایران تحویل می‌شوند و آیا انتقال آنها با وقفه چند ساله مواجه خواهد بود؟
«جبرئیل نوکنده»، مدیر موزه ملی ایران به ایسنا گفته است: «گفت‌وگوها و پیگیری‌ها برای بازگشت باقی‌مانده این الواح از مؤسسه شیکاگو به ایران در حال انجام است. این احتمال داده شده که بسته‌بندی و بازگشت باقی‌مانده الواح، احتمالا تا پایان سال یا نهایت فروردین‌ماه طول بکشد.» او همچنین درباره محتوای الواح هخامنشی که قرار بود از سوی مؤسسه شرق‌شناسی شیکاگو خوانده شود، گفته «الواح هخامنشی که به ایران تحویل داده شده، خوانده شده و اطلاعات آن‌ها برخط است. این الواح از سوی دانشمندان زیادی با ملیت‌های مختلف خوانده شده است. موضوع پژوهش الواح هخامنشی، با توجه به گسترهٔ جغرافیایی و تاریخی امپراتوری هخامنشی، فراملیتی محسوب می‌شود و محتوای آن از کف جامعه و طبقات عالی‌مرتبه آن دورهٔ تاریخی را دربرمی‌گیرد.»
***
الواح هخامنشی ارزش بسیاری دارند و به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی از امپراتوری هخامنشی در دوران اوج خود مطرح هستند. این الواح، یک منبع اطلاعات زبانی هم هستند، چون امپراتوری هخامنشی از مصر تا هند گسترش داشته و زبان‌های دیگر را نیز می‌توان در آنها پیدا کرد. حتی اسامی غذا‌ها و محصولات کشاورزی از جمله ۴۰۰ نوع میوه در این الواح ذکر شده است. این در حالی است که تنها آثار به جاماندهٔ حاوی اطلاعات از آن دوران، همین الواح هستند و بازگشت اصولی و خارج از آسیب آنها به کشور، برای حفظ میراث ایران باستان را دو چندان اهمیت می‌بخشد.