پژوهشکده سوانح طبیعی یکشنبه (22 مرداد) به بهانهٔ روز ملی تشکل‌ها و مشارکت اجتماعی میزبان نشست تخصصی «میراث فرهنگی ناملموس و مسئولیت اجتماعی در مواجهه با حوادث و سوانح» بود. این نشست در قالب سه پنل تخصصی «سیاستگذاری در حوزه‌ٔ میراث فرهنگی ناملموس‌ و بهره‌گیری از مسئولیت اجتماعی و مدیریت سوانح»، «تجربیات میدانی زیسته در مواجهه با بحران‌ها» و «سمن‌ها و مسئولیت اجتماعی برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در بحران‌ها» برگزار شد.

پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در بحران‌ها، ظرفیت‌سازی برای مسئولیت اجتماعی در مواجهه با حوادث و سوانح در کشورهای در حال توسعه، تاب‌آوری بر اتکای تجربهٔ زیست در سرزمین ایران، چالش‌های سیاستی در انجام تحقیق در حوزهٔ مدیریت خطر حوادث و سوانح طبیعی و بازتعریف رابطهٔ میراث فرهنگی و سوانح طبیعی موضوعات بحث‌شده در پنل نخست، جایگاه حکمرانی محلی و نظامات اجتماعی در پیشگیری و مدیریت بحران بر بنیان تجربیات تاریخی، آب و میراث فرهنگی ناملموس، میراث فرهنگی ناملموس و مسئولیت اجتماعی در مواجهه با سوانح طبیعی، آینده‌پژوهی،‌ یاریگری و نهادهای بومی در مواجهه با بحران‌ها و پس از سیل: چگونه دیدگاه مبتنی‌بر میراث فرهنگی ناملموس در مدیریت بلایا ایفای نقش می‌کند، موضوعات پنل دوم و نقش نهادهای غیردولتی و سمن‌ها در مدیریت سوانح طبیعی با رویکرد ترویج میراث فرهنگی ناملموس، نقش تشکل‌ها در اجرای کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو در زمینهٔ میراث فرهنگی ناملموس: ایجاد تاب‌آوری در شرایط قبل و بعد از بحران و فاجعهٔ سد وجونت ایتالیا، مطالعهٔ موردی مدیریت بلایای طبیعی موضوعات پنل سوم نشست تخصصی «میراث فرهنگی ناملموس و مسئولیت اجتماعی در مواجهه با حوادث و سوانح» بود.

کارشناس میراث فرهنگی: سرزمین ما سرزمین بی‌قرار است. قاعدهٔ زیستن در سرزمین بی‌قرار یعنی نایستادن در مقابل بی‌قراری و همراه شدن با آن. در سرزمین بی‌قرار باید بحران را پذیرفت و سپس آداب زیستن در آن را به یاد آورد

رئیس پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی با خیرمقدم به حاضران ابراز امیدواری کرد که برگزاری این نشست منجر به مدیریت کارآمدتر کشور در مواجهه با بحران‌ها و سوانح طبیعی شود .
«امیرحسین گرکانی» با اشاره به قرابت مسئولیت اجتماعی و میراث‌ فرهنگی ناملموس و اهمیت پاسخگویی به نسل آینده در پاسداری از میراثی که از گذشته به ما رسیده است، ابراز امیدواری کرد این نشست‌ها تداوم داشته باشد.
گرکانی، مسئولیت اجتماعی را میراث‌ ناملموس ایرانیان عنوان کرد و گفت: «ما در گذشته مسئولیت اجتماعی را به طرق مختلف در فرهنگ سرزمین‌مان داشته‌ایم که در حال حاضر کمرنگ شده است و کنار هم قرار دادن مسئولیت اجتماعی و میراث‌ فرهنگی ناملموس نشانگر هوشمندی برگزارکنندگان است.»
تجربه‌های میراثی در سوانح طبیعی
رئیس مرکز میراث ناملموس تهران هم در این نشست با بیان اینکه جهان در مواجهه با تغییر اقلیم و سوانح ناشی از آن قرار گرفته است، بر اهمیت استفاده از مسئولیت اجتماعی به‌عنوان تجلی میراث‌ فرهنگی ناملموس که از دیرباز جزو فرهنگ ایرانیان بوده است، تأکید کرد.

مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی: در رویکرد جدید جامعهٔ جهانی که ما هم باید به سمتش برویم، برخلاف گذشتهٔ میراث فرهنگی متغیر مستقل و سوانح متغیر وابسته است، یعنی میراث فرهنگی تأثیرگذار است و باید خوانش دوباره شود تا از داده‌های آن برای مدیریت سوانح استفاده کنیم

«آتوسا مؤمنی» همچنین به تأثیر قدرت نرم فرهنگ در بازآفرینی، تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری اشاره کرد و بهره‌گیری از دانش‌ و مهارت بومی در اختیار جوامع محلی و ارتباط مردم با حاکمیت را در مواجهه با سوانح الزامی دانست.
رئیس مرکز میراث ناملموس تهران در ادامه پیام «علی دارابی» قائم‌مقام وزیر، معاون میراث‌فرهنگی و رئیس شورای حکام مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی را قرائت کرد.
در پیام قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به این نشست، آمده بود: «بدون تردید مروری بر مواجههٔ انسان در برهم کنش او با طبیعت و خوانش نتایج رویارویی‌های او در کارزار بیکرانهٔ پدیده‌های طبیعی، مؤید چالش‌های متداوم در زنجیرۀ نبردهایی است که اغلب در انتفاع ناصحیح انسان از زمین و ظرفیت‌هایِ آن، در انگاره‌ای فراتر از توان خلقت و حیات طبیعت رخ داده. رخدادهای طبیعی که از آنها به‌عنوان سانحه یا بحران طبیعی یاد می‌کنیم، پدیده‌هایی چندوجهی‌اند که در دوره‌ای کوتاه موجب آشفتگی یک نظام معیشتی مبتنی‌بر تعامل صحیح انسان و طبیعت می‌شود که از سویی زیست‌پذیری محیط و منابع سرزمینی آن را مضمحل می‌کند و از سویی دیگر منجر به ناکارآمدی ساختار یک نظام اجتماعی و نهادهای درون آن می‌شود و فشار روانی و اجتماعی منبعث از آن، آنچنان وسیع و دربرگیرنده است که انگاره‌های متعارف زندگی و کنش‌های اجتماعی جوامع را درهم می‌شکند. این بحران‌ها عموماً فراتر از توانایی و ظرفیت‌های مردم و جوامع است و به‌دلیل نازل بودن سطح تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری جامعه در مواجهه با آنها، موجب خسران‌های گستردهٔ محیط زیستی، انسانی، اجتماعی و اقتصادی می‌شود.»
به گفتهٔ او، جوامعی که در فرآیند صنعتی و مدرن شدن تجارت، دانش‌ها، مهارت‌ها و آموزه‌های سرزمینی خود را به فراموشی جبران‌ناپذیری می‌سپارد و تجارب زیستهٔ تاریخمند خود را واگذار می‌کند، در معرض جدی این تهدیدهاست و حالا جنبهٔ دانشی، باوری، مهارتی و آیینی این تجارب زیستی امروز در قالب عنوان «میراث فرهنگی ناملموس» مورد توجه جامعهٔ بشری قرار گرفته و جامعهٔ جهانی درصدد است از طریق شناخت و صیانت از این میراث، آیندهٔ زیست انسان در روی زمین را باکیفیت‌ و کم‌مخاطره کند.
دارابی معتقد است خوانش، فهم، معرفی و تداوم میراث‌ناملموس می‌تواند ترسیم‌گر نقشه‌راهی برای ما در تداوم زیست مطلوب بر روی زمین و پیشگیری از بروز بحران‌ها شود و ترویج نسخهٔ کارآمد آن، رجعت به برهم کنش صحیح انسان و زمین شود تا بسان پادتنی برای ویروس مرگبار زوال حافظهٔ تاریخی و هویت فرهنگی و اجتماعی بشریت، عمل کند.
«سید محمد بهشتی»، کارشناس میراث‌ فرهنگی، سخنران دیگر این نشست بود. او از درس‌های تاریخی برای تاب‌آوری در سرزمین ایران سخن گفت: «میراث فرهنگی ملموس و ناملموس درس‌هایی برای ما دارند که در برخورد با سوانح باید به آن توجه کرد. در کشور ما دو پدیدهٔ طبیعی به‌عنوان سانحه بیشتر شناخته شده است، زلزله و سیل که همیشه هم رخ می‌داده‌اند. برای فهم بهتر صحبت‌هایم چند مثال ذکر می‌کنم؛ بخشی از مسجد کبود شهر تبریز با عمر 600 ساله بر اثر زلزله تخریب شد که بعدها آن را تعمیر کرده‌اند، حفاری‌های کنار مسجد در عمق 12 متری به آثاری از هزارهٔ دوم قبل از میلاد مسیح رسیده که نشان‌دهندهٔ اولین آثار زیست در این منطقه است، یعنی به فاصلهٔ 12 متر از 600 سال پیش به سه هزار سال قبل می‌رسیم که همهٔ این لایه‌های تاریخی تجربهٔ سیل و زلزله را دارند. یکی از درس‌های این ماجرا این است که تبریز یک نقطهٔ زلزله‌خیز است و ما باید این را بپذیریم. نه‌تنها تبریز که کل سرزمین ما، یک سرزمین بی‌قرار است و اگر قرار بود از بی‌قراری فرار کنیم، نباید یکجانشین می‌شدیم.»
نکتهٔ دیگری که بهشتی به آن اشاره می‌کند، بازسازی مناطق آسیب‌دیده از سیل و زلزله توسط مردم است: «تبریز تجربهٔ یک زلزلهٔ ویرانگر را در 5-6 سال قبل از مرگ آغامحمدخان قاجار داشته است. چندسال بعد از مرگ او عباس‌میرزای ولیعهد تصمیم‌ می‌گیرد تبریز زلزله‌زده را بسازد، اما وقتی به این شهر می‌رسد متوجه می‌شود تبریز ساخته شده و فقط حصار و ارگ حکومتی مانده است؟ اما شهر را چه کسی ساخت؟ مردم. بازار تبریز به‌عنوان بزرگترین بازار سرپوشیدهٔ جهان که ثبت جهانی شده است نیز در همین زمان از سوی مردم زلزله‌زدهٔ مصیبت‌زدهٔ فقیرشده ساخته شد. چطور؟ چون این مردم سه‌هزار و 600 سال تجربهٔ زیسته در میان بی‌قراری زلزله و تمرین و آمادگی داشتند. این گفته‌ها مختص تبریز نیست و همهٔ شهرهای ما چنین تجربه‌هایی دارند و مثلاً خانه عامری‌های کاشان دقیقاً بعد از زلزلهٔ ویرانگری که این شهر را با خاک یکسان کرد، از سوی مردم ساخته می‌شود.»
او با تأکید دوباره بر اینکه مردم با دانش خودشان شهر را می‌ساختند و با بحران‌ها مقابله می‌کردند، به تجربهٔ دیگری اشاره کرد و ادامه داد: «تا سال ۴۰ حامل‌های انرژی در ماسوله چوب بود، نه برق و گاز. در ماسوله سنتی وجود داشت که برای تأمین این حامل‌های انرژی چوب از جنگل نگیرند، بلکه هر چه چوب از کف رودخانه بود جمع می‌کردند. برای همین همیشه کف رودخانه تمیز بود و جلوی ویرانگری سیل را می‌گرفت. از سوی دیگر، در دههٔ ۷۰ استانداری وقت به ماسوله رفت و دستور داد پل بتونی به‌جای پل زهوار دررفته در آنجا ساخته شود که این پل در سیل سال 1377 موجب شد چوب و مصالح مختلف پشت آن گیر کند و مانند سدی عمل کند تا اینکه همهٔ شهر را آب گرفت و همه‌چیز را از جا کند. این مسئول نمی‌دانست خاصیت پل زهوار دررفته مانند فیوز خانه‌ها بود که اگر برق نوسان داشته باشد، اول آن فیوز می‌سوزد نه کل خانه، اما با ساخت پل جدید درواقع فیوز برداشته شد تا کل شهر از بین برود.»
این کارشناس میراث فرهنگی در پایان صحبت‌های خود با تأکید بر اینکه قاعدهٔ زیستن در سرزمین بی‌قرار یعنی نایستادن در مقابل بی‌قراری و همراه شدن با آن، توضیح داد: «در سرزمین بی‌قرار باید بحران را پذیرفت و سپس آداب زیستن در آن را به یاد آورد.»
اهمیت خوانش دوبارهٔ میراث فرهنگی
«فاطمه داوری» مدیرکل حفظ و احیای بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی یکی دیگر از سخنران‌های این نشست تخصصی بود که دربارهٔ «بازتعریف رابطهٔ میراث فرهنگی و سوانح طبیعی» صحبت کرد. او با بیان اینکه چیزی به‌نام بحران یا سانحهٔ طبیعی وجود ندارد، گفت: «درواقع پدیده‌های طبیعی داریم که نوع مواجهه‌مان می‌تواند آن را بحران یا فرصت کند.»
داوری با بیان اینکه میراث فرهنگی ناملموس از سال 2003 توجه جامعهٔ جهانی را برانگیخته است، افزود: «بااین‌حال، وقتی به پیشینه نگاه می‌کنیم تبیین مفهوم میراث ناملموس خیلی قبل‌تر از این کنوانسیون اتفاق افتاد. قبل از آن وقتی جامعهٔ جهانی توجه ویژه‌ای به میراث فرهنگی نشان بدهد، مردم برای آن وجه که جنبهٔ دانش، فن و باور منتهی به میراث ملموس شده است هم توجه قائل بودند.»
او اما به رویکرد اشتباه جامعهٔ جهانی تا دههٔ اخیر اشاره کرد و ادامه داد: «تقریباً تا قبل از آغاز سدهٔ اخیر و به‌ویژه دههٔ اخیر میلادی هر جا دربارهٔ نسبت میراث فرهنگی و بحران‌های طبیعی صحبت شده است، تصور جامعهٔ جهانی این بوده که تغییر اقلیم به‌ویژه در دنیای صنعتی به‌گونه‌ای است که اصل وجودی میراث را مورد مخاطره قرار می‌دهد؛ یعنی این باور وجود داشته که بحران طبیعی روی حفاظت از میراث تأثیر می‌‌گذارد، اما درعین‌حال که این نگاه محفوظ است، حالا در رویکرد جدید این نسبت تغییر یافته و جامعهٔ جهانی به‌دنبال نحوهٔ مواجههٔ صحیح با این ماجراست. این رویکرد از سال 2020 آغاز شده است و می‌خواهد به ما یادآوری کند میراث فرهنگی ظرفیت‌های دانش و مهارتی دارد که اگر مورد خوانش قرار بگیرد، با استفاده از آن‌ می‌توانیم یاد بگیریم با طبیعت همسازی کنیم و مواجههٔ صحیح داشته باشیم.»
به گفتهٔ او، جامعهٔ جهانی تأکید دارد که دنبال اختراع دوبارهٔ چرخ نباشیم و باید دنبال انطباق آن باشیم: «دانش و روش‌های زنده برای مدیریت پایدار زیست در درون نظام‌های دانش و رفتارهای مردمان بومی و جوامع محلی، بازتعریف نسبت‌های میان اقلیم و فرهنگ تا نشان دهیم همهٔ بیان‌ها و نظام‌های دانش به‌طور مساوی ارزشمند هستند. نیاز به دانش بیشتر دربارهٔ رویکردهای فرهنگی و روش‌شناسی میراثی، استفاده از دانش محلی برای انطباق‌پذیری، سهیم کردن جوامع محلی در تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و یافتن راه‌هایی که دانش و رفتار سنتی در حوزهٔ مدیریت زمین و آب دارد، از جمله مواردی است که این رویکرد جدید می‌خواهد به ما یادآوری کند.»
داوری در پایان صحبت‌های خود تأکید کرد: «در رویکرد جدید جامعهٔ جهانی که ما هم باید به سمتش برویم، برخلاف گذشته میراث فرهنگی متغیر مستقل و سوانح متغیر وابسته است، یعنی میراث فرهنگی تأثیرگذار است و باید خوانش دوباره شود تا از داده‌های آن برای مدیریت سوانح استفاده کنیم.»
ضرورت کنکاش در منابع بومی
«اسکندر مختاری» استاد دانشگاه و کارشناس مرمت بناهای تاریخی هم در این نشست دربارهٔ «جایگاه حکمرانی محلی و نظامات اجتماعی در پیشگیری و مدیریت بحران بر بنیان تجربیات تاریخی» صحبت کرد. او با اشاره به تجربهٔ بم بعد از زلزله، خرابی شهر و سالم باقی ماندن باغ‌ها و قنات‌ها گفت: «این تجربه یک چیز شگفت‌آور دارد؛ میراث ناملموس ظرفیت‌ها را می‌شناسد و تعامل با زیست‌بوم را می‌داند و درواقع بخش از میراث فرهنگی ماست که بحران را مدیریت می‌کند.»
از نظر مختاری اگر بخواهیم در میراث ناملموس به مدیریت بحران توجه کنیم، باید به این سمت برویم که به دانش بومی و منابع داخلی مراجعه کنیم و بعد درصورت نیاز به سراغ دانش جهانی برویم: «اندیشهٔ ترجمه اندیشهٔ وارداتی است و انطباق دادنش مشکل است. ما اول‌ باید سراغ منابع تاریخی در حوزهٔ بحران برویم؛ از کتیبه‌ها و نقش‌برجسته‌ها گرفته تا اشعار.»
به گفتهٔ او، دستیابی به مشخصه‌های میراث فرهنگی ناملموس برای مدیریت بحران علاوه‌بر وجوه فرهنگی اقوام و جوامع نیازمند تعقل و کنکاش در میراث فرهنگی ملموس هم هست.
**
«نشست تخصصی میراث‌فرهنگی ناملموس و مسئولیت اجتماعی در مواجهه با حوادث و سوانح» با پیشنهاد «مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس» و همکاری «پژوهشکدهٔ سوانح طبیعی» و «مؤسسهٔ مسئولیت اجتماعی» برگزار شد. قرار است همایش تخصصی بین‌المللی «میراث‌فرهنگی ناملموس و تاب‌آوری در برابر تغییر اقلیم و تأثیرات آن در آسیای غربی و مرکزی، با تأکید ویژه بر نقش فعالان غیردولتی» هم با تأکید بر رابطهٔ میراث فرهنگی و بحران‌های طبیعی ۲۵ و ۲۶ مهرماه سال ۱۴۰۲ برگزار شود.