حوالی ساعت ۱۴:۳۰ روز ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۳ آسمان مشهد تاریک و طی زمان کوتاهی باران سیل‌آسا به‌همراه رعدوبرق، منجر به آبگرفتگی خیابان‌ها و جاری شدن سیلاب شد. در کمتر از ۴۰ دقیقه بارش، حجم زیادی از رواناب از جنوب و جنوب‌غرب مشهد به‌سمت جنوب شرق شهر جریان پیدا کرد و علاوه‌بر سیلابی شدن مسیل‌ها و اختلال در سیستم حمل‌ونقل، جان و مال تعداد زیادی از هموطنان را در معرض آسیب قرار داد. در این بارش خیابان جهاد، حافظ، تقاطع غیرهمسطح انقلاب، بلوار نماز، کوی مهدی و کوی سیدی مناطقی بودند که بیشترین آسیب و خسارت را از سیلاب متحمل شدند. در ادامهٔ فعالیت این سامانهٔ بارش‌زا، سه روز بعد در تاریخ ۲۹ اردیبهشت‌ماه نیز مجدداً در ساعت ۱۵:۲۰ بارش عظیمی به‌همراه تگرگ‌های درشت رخ داد که بر حجم سیلاب‌ها افزود و طی ۳۰ دقیقه منجر به سیلابی شدن مسیل‌ها و خیابان‌ها به‌ویژه در منطقهٔ قاسم‌آباد، بلوار شاهنامه، انتهای بلوار وکیل‌آباد و پل زیرگذر وکیل‌آباد شد.

پژوهشکدهٔ سوانح طبیعی کشور با انتشار گزارشی در مورد سیل شهر مشهد نوشت: «وقوع سیلاب در کلانشهری که شرایط ویژه‌ای از نظر جایگاه معنوی و گردشگری دارد و علاوه‌بر جمعیت چندمیلیونی خود، سالانه پذیرای ده‌ها میلیون نفر زائر و گردشگر ایرانی و خارجی است، آن‌هم در شرایطی که بررسی گزارش‌های هواشناسی حاکی از پیش‌بینی‌های نزدیک به واقعیت است، ضرورت بازبینی حوادث و سوانح با تمرکز بر استانداردهای عملکرد را یادآور می‌شود.»

 تحلیل جوی بارش

شهر مشهد با ۳۵۱ کیلومترمربع مساحت، در شمال‌شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضهٔ آبریز کشف‌رود، بین رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود یک‌هزار و ۵۰ متر (حداکثر یک‌هزار و ۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر) است و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و تداخل جبهه‌های مختلف آب‌وهوایی، دارای آب‌وهوا و خصوصیات اقلیمی ویژه‌ای است، به‌طوری‌که قسمت اعظم دشت مشهد-نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد-قوچان، نیمه‌خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته‌کوه‌های بینالود و هزارمسجد جزء اقلیم مرطوب سرد است. گزارش پژوهشکدهٔ سوانح طبیعی کشور می‌گوید در مجموع شهر مشهد دارای آب‌وهوای متغیر اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است. ایستگاه مشهد دارای ۲۵۵ میلی‌متر بارش سالانه است که زمستان با ۱۲۳ میلی‌متر بیشترین بارش را به خود اختصاص داده است.

براساس این گزارش به‌دلیل بروز خشکسالی‌های پی‌درپی طی سال‌های اخیر، شهرستان مشهد در وضعیت خشکسالی بسیار شدید قرار گرفته است و با وجود پیش‌بینی بارندگی‌های مطلوب در پاییز ۱۴۰۲، تا تاریخ مذکور مشهد با بیش از ۵۰ درصد کاهش بارندگی نسبت به مدت مشابه مواجه شده است: «در این شرایط خشکسالی و تجربهٔ بی‌آبی، گزارش‌های پیش‌بینی هواشناسی خراسان‌رضوی در نیمهٔ دوم اردیبهشت نویدبخش بارش‌های چندروزه بوده است؛ از جمله اینکه در روز شنبه ۲۲ اردیبهشت اعلام می‌دارد که رگبار باران و تگرگ و رعدوبرق در راه استان خراسان‌رضوی است که پیامد آن وقوع سیل، تگرگ، طغیان رودخانه و خسارات احتمالی به باغات و مزارع کشاورزی است. نقشه‌های پیش‌بینی هواشناسی نیز حاکی از آن است که به‌تدریج از روز چهارشنبه، ۱۵ می (۲۶ اردیبهشت)، استان خراسان‌رضوی تحت‌تأثیر کم‌فشار مدیترانه‌ای با همراهی جریانات مرطوب دریای سرخ قرار می‌گیرد که بارش قابل‌توجهی در پی دارد. همچنین، پیش‌بینی نقشه‌های همدیدی و آینده‌نگری سازمان هواشناسی مؤید افزایش ابر، رگبار، رعدوبرق، وزش باد شدید موقتی و بارش تگرگ در برخی مناطق از جمله خراسان‌رضوی در ۲۶ اردیبهشت‌ماه بود.

 طبق آنچه پژوهشکدهٔ سوانح طبیعی ارائه کرده است دربارهٔ بارش منجر به سیلاب در مشهد نیز اداره‌کل هواشناسی استان خراسان‌رضوی در تاریخ ۲۴ اردیبهشت هشدار زرد صادر و با تشدید ناپایداری‌های جوی ۲۵ اردیبهشت هشدار نارنجی منتشر کرد و احتمال وقوع سیل را در بخش‌هایی از مشهد پیش‌بینی کرده است. بنابراین، اولین نکته‌ای که در بررسی هشدارهای صادره به ذهن می‌رسد، این است که رنگ هشدارهای صادره بر مبنای معیارهای هواشناسی تا چه میزان از ویژگی‌های محیطی و میزان آسیب‌پذیری‌های منطقهٔ تحت‌تأثیر تبعیت می‌کند؟ کمااینکه ۳۸ میلی‌متر باران در کلانشهر مشهد خسارات قابل‌توجهی را در پی داشت.

اینطور اتفاق افتاد

 این گزارش می‌گوید: «شهر مشهد نیز به‌علت گسترش بر سطح دشت تراکمی و مخروط‌افکنه‌های آبرفتی تحت‌تأثیر شرایط توپوگرافی و شیب زمین، در اثنای بارش‌های شدید و سیلاب‌های ناگهانی، همواره با خطر آبگرفتگی مواجه می‌شود. به‌نحوی‌که در کوهپایه و بخش میانی و مناطق پخش سیلاب، مسیل‌هایی که از ارتفاعات اطراف تغذیه می‌شوند، به‌شدت در معرض خطر سیلاب هستند و توسعهٔ ساخت‌وسازها و عدم رعایت حریم مسیل‌ها و دستکاری در محیط طبیعی، شدت این مخاطره را تشدید کرده است. باید توجه داشت که با توجه به قرارگیری دو رشته‌کوه بینالود و هزارمسجد در اطراف شهر مشهد، بافت قدیمی شهر در دشت و با فاصلهٔ مناسبی از رودخانهٔ کشف‌رود گسترده شده است و رودخانه‌هایی که از رشته‌کوه بینالود سرچشمه می‌گیرد و درنهایت به کشف‌رود وارد می‌شوند، قبلاً در اطراف شهر بود و خروجی طبیعی رودخانه‌ها و مسیل‌ها در زیرحوضه‌های مختلف عملکرد طبیعی خود را داشته‌اند. اما با گسترش شهر مشهد و توسعهٔ ساخت‌وساز به‌ویژه در مسیر رودخانه‌ها، مسیر خروجی آبراهه‌ها در زیرحوضه‌های آبخیز مسدود و عملاً جمعیت کثیری در معرض خطر سیلاب قرار گرفته‌اند. 

این روند دربارهٔ آبراهه‌ها و انشعاباتی که در مسیر طرقبه-مشهد و از رشته‌کوه بینالود سرچشمه می‌گیرند و از سمت بند گلستان و بلوار وکیل‌آباد وارد مرکز شهر مشهد می‌شود و همچنین آبراهه‌هایی که از همین رشته‌کوه‌ها و از سمت دریاچه سد طرق وارد مشهد می‌شود، کاملاً مشهود است. علاوه‌بر ضرورت بازبینی‌های فنی دربارهٔ سد طرق و بند گلستان از نظر ظرفیت و تطبیق ویژگی‌های فنی آنها با شرایط تغییراقلیم و نوع بارش‌های محتمل، به‌نظر می‌رسد در حدفاصل بین این دو مسیر اصلی و به‌طور خاص در سمت بلوار نماز، مسیرهای زهکش و تخلیهٔ رواناب نیازمند بررسی و طراحی اصولی برپایهٔ ضوابط و منطبق با شرایط محیطی و ویژگی طبیعی منطقه است. باید توجه داشت که در زمان بارش‌های فصلی و سریع و با حجم بالا، رودخانه‌های فصلی و شاخه‌های فرعی مسیل‌ها، همگی فعال می‌شود و شاخه‌های اصلی خروجی رشته‌کوه‌های گسترده‌شده در جنوب شهر به مسیر سیلاب مبدل می‌شود و حجم بالایی از سیلاب به‌همراه رسوبات را باسرعت به منطقهٔ جنوبی شهر وارد می‌کند و از مسیر خیابان‌ها به مناطق کم‌ارتفاع و گود همانند زیرگذرها و منطقه و محلات کم‌ارتفاع هدایت می‌کند.»

گسترش شهر به‌سمت جنوب و غرب و ساخت‌وساز در اراضی شیبدار پایکوه، ضمن افزایش آسیب‌پذیری بیشتر شهر در برابر سیلاب‌های دوره‌ای، بر حجم سیلاب حاصل از سطوح مذکور نیز می‌افزاید: «در حال حاضر نحوهٔ گسترش شهر مشهد به‌گونه‌ای‌است که بخشی از آن مستقیماً در معرض سیلاب‌های شدید دوره‌ای و بخش وسیعی از آن نیز با مشکل آبگرفتگی سطح معابر و آلودگی‌های ناشی از آن قرار دارد و مسلماً گسترش شهر و تبدیل کاربری‌های اراضی، سیلاب‌های آینده را خطرناک‌تر خواهد ساخت. در این شرایط چنانچه حریم واقعی رودخانه‌ها در نظر گرفته نشود و با مصالح نفوذناپذیری نظیر بتن بسترهای مصنوعی برای جریان‌های طبیعی آب طراحی شود که در بارش‌های شدید و سیل‌آسا، کانال‌های طراحی‌شده پاسخگوی حجم رواناب و دبی تولیدشده نباشد، مازاد آب به‌صورت سرریز در خیابان‌ها و معابر جریان می‌یابد و باتوجه به شیب، سیلاب جهت و مسیر حرکت واقعی خود را انتخاب می‌کند و توجهی به کانال‌هایی که بر مبنای محاسبات و گاهاً دلایل غیرفنی ساخته شده‌اند، نخواهد داشت. در این حالت بسیاری از ساختمان‌هایی که در حریم یا بستر رودخانه‌های متروکه و قدیمی قرار گرفته‌اند و گاهاً فقط با دیوارهای بتنی از کانال‌ها تفکیک شده‌اند، نخستین قربانیان بارش‌های شدید و نسبتاً طولانی در شهر هستند. علاوه‌بر اینکه خسارت‌های جانبی حاصل از آبشُستگی و آبگرفتگی کاربری‌هایی نظیر پایانهٔ مسافربری و آلودگی‌های محیط‌زیستی ناشی از آنها از دیگر مباحث حائز اهمیتی است که نیازمند پیگیری و بررسی است.»

 پیشنهاد فوری 

این گزارش درنهایت دربارهٔ کلانشهر مشهد اعلام می‌کند برهم زدن تعادل دامنه‌ها و نیمرخ طولی آبراهه‌ها، فشردگی خاک و توسعهٔ شیب‌های ناپایدار، افزایش پتانسیل رسوب‌زایی، تخریب پوشش گیاهی و کاهش نفوذپذیری و الگوی گسترش شهر و اثرات مستقیم آن به‌دلیل فشار بر خروجی حوضه‌های آبریز و افزایش سطوح نفوذناپذیر، تغییر الگوی زهکشی و ضعف در شبکهٔ زهکشی شهری از مهمترین موضوعاتی است که نیاز است به‌فوریت در دستور بررسی و اقدام قرار گیرد.