سه ماه پس از مرگ «ماجراد» که سه جنین در شکم داشت، توله یوز دیگری در جاده مرگ شرق سمنان کشته شده است. این یوز نر جوان که فرزند یوزپلنگی شناسنامه‌دار به نام «هلیا» بود، صبح دیروز در اثر برخورد با خودروهای عبوری در جاده میامی-سبزوار تلف شد. شمار یوزپلنگ‌هایی که در این جاده‌ ناامن استان سمنان کشته شده‌اند در طول سه‌ماه به پنج مورد رسید. سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید جاده‌های ناامن، حیات جمعیت کوچک یوزپلنگ‌های آسیایی را به‌خطر انداخته و اوضاع این گونه «بحرانی» است. اما اقدامات برای عبور از شرایط بحران به‌کندی پیش می‌رود. سازمان راهداری مدعی است که کار تأمین روشنایی نقاط پرخطر، نصب دوربین‌های کنترل سرعت و فنس‌کشی جاده عباس‌آباد-میامی را طبق وعده پیش برده اما شواهد اینطور نشان نمی‌دهد و این وضعیت، تردد یوزپلنگ‌ها و وقوع تصادفی دیگر را به تهدیدی جدی‌ بدل کرده است.

در تابستان ۱۴۰۱ یک یوزپلنگ ماده و در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۷ هم هفت یوزپلنگ دیگر در محور میاندشت – عباس‌آباد بر اثر تصادف‌های جاده‌ای تلف شده‌اند. وقتی «ماجراد» در صبح ششم فروردین امسال، در محدوده عباس‌آباد – میاندشت شهرستان میامی تلف شد، محیط زیستی‌ها مرگ او و سه جنینش را «فاجعه‌ای تلخ» خواندند. اکنون با مرگ فرزند یک ساله «هلیا» این داستان تلخ ادامه پیدا کرده است. مرداد سال پیش هم تولهٔ ماده‌یوزی به نام «مهتاب» در تصادف کشته شد. عصر دیروز «مجید عجمی»، محیط‌بان منطقه عباس‌آباد توران، فیلمی از مهتاب در مرز استان خراسان شمالی و سمنان ثبت کرد که نگرانی فعالان حوزه حیات‌وحش را بیشتر کرده است. «عطیه تک‌تهرانی»، مدیر پژوهش انجمن یوزپلنگ ایرانی به «پیام ما» می‌گوید: «در تصادفات جاده‌ای دو توله از دست داده‌ایم، که یکی از آنها فرزند مهتاب بود. این ماده‌یوز، توله دیگری هم دارد که احتمالاً مستقل شده است. حالا مهتاب هم در فاصله خیلی زیاد از مکان قبلی‌اش دیده شده است و این خطر وجود دارد که در جابه‌جایی‌ها، در تصادفی کشته شود. ریسک این اتفاق بالاست.»

علی رنجبران: در حال حاضر فقط بودجه لازم برای روشنایی دو کیلومتر از این مسیر بلند تأمین شده است و با اینکه قرار بوده طبق طرح «آرام‌سازی»، تاسیساتی بین‌راهی برای استراحت مسافران ایجاد شود، هنوز هیچ اقدام محسوسی انجام نشده است. علاو بر این در حالی با کاهش سرعت مخالفت شده که کاهش سرعت از ۱۱۰ به ۸۰ کیلومتر در این بخش از جاده، تنها ۱۵ دقیقه به زمان لازم برای طی شدن کل راه تهران-مشهد اضافه می‌کند

وعده‌های بی‌سرانجام
بعد از مرگ ماجراد، سازمان محیط زیست به تکاپو افتاد و برای بررسی وضعیت جاده میامی- عباس‌آباد و چگونگی اجرای طرح حصارکشی، نشستی در اداره محیط زیست استان سمنان برگزار شد. در این جلسه «محمد حمیدی»، معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار سمنان از ضرورت «طرح جامع» سازمان محیط زیست گفت که باید امنیت تردد حیات وحش به‌ویژه یوزپلنگ‌ها را تأمین کند. او تجهیز محدوده تردد یوزپلنگ آسیایی به دوربین کنترل سرعت و اعمال قانون برای رانندگان متخلف را مهم شمرد و گفت: «تعیین گام به گام طرح کارشناسی حفاظت از یوزپلنگ، جذب اعتبارات مورد نیاز و تدابیر حفاظتی درباره خودروهای عبوری باید با اولویت پیگیری شود.‌» تکرار تصادفات جاده‌ای اما نشان می‌دهد وعده‌ها به‌کندی پیش می‌رود. چنان که کمیسیون ایمنی راه‌های کشور هنوز با درخواست کاهش سرعت در جادهٔ پرخطر سمنان موافقت نکرده است و شنیده‌های «پیام ما» حاکی از این است که این مخالفت‌ها به‌ویژه از سوی استان سمنان جدی است. به‌علاوه، از آنجا که کاهش سرعت، هنوز در کمیسیون ایمنی راه‌های کشور کاهش سرعت تصویب نشده، سرنوشت این طرح در هاله‌ای از ابهام است.
در جلساتی که در ماه‌های گذشته برگزار شد، نصب ۶ دوربین کنترل سرعت (علاوه بر چهار دوربین موجود) برای کنترل سرعت ۸۰ کیلومتر بر ساعت خودروها برای حفظ جان یوزپلنگ‌ها در این محور تصویب شد. مدیرکل حفاظت محیط زیست استان سمنان در هفته‌های گذشته مدعی شد که حصارکشی به طول پنج کیلومتر و کاهش سرعت به ۸۰ کیلومتر در ساعت در بخشی از جاده ترانزیتی تهران – مشهد در محدوده استان که قلمرو یوزپلنگ آسیایی است، «انجام شده است» اما پیگیری‌ها حاکی از کندی روند اقدامات برای کاهش تلفات حیات وحش در تصادفات جاده‌ای است. یک منبع آگاه در وزارت راه و شهرسازی به‌ «پیام ما» می‌گوید: «برای اضافه کردن دوربین و تأمین روشنایی برای ۱۰ کیلومتر و نصب تابلوهای هشداردهنده، همچنین آرام‌سازی و آشکارسازی جاده اعتبارات کم‌نظیری در نظر گرفتیم. بنا بوده که همه این پیش‌بینی‌ها تا پایان خرداد عملی شود اما مخالفت‌ها برای کاهش سرعت مسیر، بیشتر از سوی استان سمنان است.

حسن اکبری، معاون محیط زیست طبیعی: مناقصه‌ای برای نورپردازی مسیر داشته‌اند و ظاهراً کارهایی هم شروع شده است. درباره کاهش سرعت منتظریم که موضوع در کمیته حمل‌ونقل و ایمنی استان مطرح شود و به وزارت راه و دستگاه‌های دیگر برسد. حتی برای این کار با پلیس راهور جلساتی گذاشتیم و با فراجا مکاتبه کردیم. معتقدم که با وجود کارهای خوب انجام‌شده، هنوز اقدامات به مرحله اثربخشی نرسیده است

انتظار داشتیم این طرح پیش از سفرهای تابستانی انجام شود، که نشد. علاوه بر این درباره فنس‌کشی اختلافاتی کارشناسی میان راهداری و محیط زیست وجود دارد که هنوز به سرانجام نرسیده است.»
در همین حال «رضا اکبری»، معاون راهداری سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای به «پیام ما» توضیح می‌دهد: «در سال‌های قبل همکاران ما در سازمان راهداری یکی دو جلسه با محیط زیست داشتند اما عمدتاً، وزارتخانه محور داستان بود و سازمان محیط زیست هم بیشتر مطالبه‌گری از استان و وزارتخانه داشت. امسال برای اولین بار موضوع یوزپلنگ را به سازمان ما انتقال دادند و بعد از مرگ ماجراد، بلافاصله بازدیدهایی داشتیم و قرار بر همکاری شد. کار ‌طوری پیش رفت که حتی محیط زیستی‌ها می‌گفتند اصلاً انتظار نداشتیم که موضوع این همه جدی پیگیری کنید.»
حاصل این جلسات که از دو ماه پیش شروع شده، چندین وعده بود: «نصب حدود ۲۰ تابلوی اطلاعاتی بزرگ را پذیرفتیم و گفتیم تمام تابلوهای مسیر ۷۰ کیلومتری را عوض کنند. ۱۰ کیلومتر روشنایی در مناطق پرتردد یوز ایجاد کردیم. نصب تابلوهای اختصاصی حفاظت از یوز در مجتمع‌های خدماتی بین راهی را انجام دادیم و قول دادیم که ۶ دوربین کنترل سرعت –علاوه بر چهار دوربین قبلی- نصب کنیم. قول آرام‌سازی و آشکارسازی و خط‌کشی مسیر را هم دادیم و بودجه‌اش را ابلاغ کردیم؛ ابتدا ۲۰ میلیارد برای تامین روشنایی و بعد ۲ میلیارد هزینه برای جانمایی هر یک از دوربین‌های کنترل سرعت. تا آنجا که مطلعم، خط‌کشی و آرام‌سازی انجام شده و پیمانکار نصب تابلو و روشنایی هم انتخاب شده و دوربین‌ها هم به‌زودی نصب می‌شود.» به گفته او کمیته ایمنی استان موظف شده که برای کاهش ۲۰ کیلومتری سرعت حرکت خودروها در این جاده، تشکیل جلسه بدهد و کار را به نتیجه برساند. معاون راهداری سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای که کندی روند پیگیری وعده‌ها را نمی‌پذیرد، معتقد است وعده‌های سازمان متبوعش دور از انتظار محیط زیست بوده و هر کاری که در توانشان بوده، انجام داده‌اند، اما یکی از این وعده‌ها هنوز به سرانجام نرسیده است: «محیط زیست انتظار داشت که کل مسیر ۷۰ کیلومتری را فنس‌کشی کنیم که به دلایل مالی و چالش‌های نگهداری فنس‌ها، نپذیرفتیم. حتی بخشی از مسیر فنس‌کشی شده قدیمی به دلیل سیل از بین رفته است. تیم کارشناسی ما گفته فنس‌کشی این مسیر ۲۰۰ میلیارد تومان بودجه می‌خواهد و به همین دلیل قانع نشده است.»
این گفته‌ها در حالی است که «علی رنجبران»، فعال محیط زیست می‌گوید: «کل فنس‌کشی پیشنهاد شده از سوی محیط زیست ۳۶ کیلومتر است که در دو قطعه ۲۰ و ۱۶ کیلومتری قرار دارد. از این میزان ۳ کیلومتر هم‌اکنون دارای فنس است.» او از بین رفتن فنس به دلیل سیل را رد می‌کند و می‌گوید که «تعدادی پایه در جاده بوده که روی آنها هیچ‌وقت فنسی نصب نشده بود.» به گفته رنجبران سازمان حفاظت محیط زیست تمام مستندات موجود درباره شواهد ایمن‌سازی جاده‌ها برای پیشگیری از تصادف حیات‌وحش را در سندی ۳۰ صفحه‌ای به وزارت راه تحویل داده است و یک نسخه به‌روز شده از مطالعه «علیرضا محمدی»، عضو هیأت علمی دانشگاه جیرفت دربارهٔ نقاط داغ تصادف جاده‌ای در این محور نیز به‌صورت جداگانه در اختیار این وزارتخانه قرار گرفته است. «این اسناد به خوبی نشان می‌دهند که موثرترین راه پیشگیری از تصادفات جاده‌ای حیات‌وحش فنس‌کشی در ترکیب با سازه‌های عبوری مثل زیرگذرهاست.» طبق توضیح او، خلاف گفته‌های معاون راهداری در حال حاضر فقط بودجه لازم برای روشنایی دو کیلومتر از این مسیر بلند تأمین شده است و با اینکه قرار بوده طبق طرح «آرام‌سازی»، تاسیساتی بین‌راهی برای استراحت مسافران ایجاد شود، هنوز هیچ اقدام محسوسی انجام نشده است. رنجبران همچنین درباره مخالفت‌های استان با کاهش سرعت می‌گوید: «کاهش سرعت از ۱۱۰ به ۸۰ کیلومتر در این بخش از جاده، تنها ۱۵ دقیقه به زمان لازم برای طی شدن کل راه تهران-مشهد اضافه می‌کند.»
وعده‌ها، گرفتار بروکراسی اداری
«حسن اکبری»، معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست به «پیام ما» می‌گوید با اینکه وزارت راه پیگیر وعده‌هاست و اعتباراتی هم در نظر گرفته، سرعت اقدامات با وضعیت بحرانی یوز همخوان نیست: «کار ایمن‌سازی جاده در یک سیکل طبیعی اداری دنبال می‌شود، در حالی که وضع یوز در منطقه بحرانی است. اگر بخواهند اتفاق مناسبی اتفاق بیفتد، باید کار به‌شکل جهادی انجام شود.» او با این گفته‌ها درباره اقدامات وزارت راه توضیح می‌دهد: «مناقصه‌ای برای نورپردازی مسیر داشته‌اند و ظاهراً کارهایی هم شروع شده است. درباره کاهش سرعت منتظریم که موضوع در کمیته حمل‌ونقل و ایمنی استان مطرح شود و به وزارت راه و دستگاه‌های دیگر برسد. حتی برای این کار با پلیس راهور جلساتی گذاشتیم و با فراجا مکاتبه کردیم. معتقدیم که با وجود کارهای خوب انجام‌شده، هنوز اقدامات به مرحله اثربخشی نرسیده است.»
اگرچه شماری از کارشناسان حیات‌وحش، فنس‌کشی را اقدامی ضروری و اثرگذار می‌دانند، هنوز بر سر این کار اختلاف وجود دارد. اکبری می‌گوید: «آنها مستنداتی دربارهٔ اثربخشی فنس‌کشی از ما خواسته‌اند. مدارک را ارائه داده‌ایم اما هنوز به نظری مشخص در این مورد نرسیده‌ایم.» او ابراز تأسف می‌کند که سازمان برنامه‌وبودجه از گذشته توجهی به نیازهای سازمان حفاظت محیط زیست نداشته و «همکاری موثری که اعتباری ویژه برای یوزپلنگ‌ها داشته باشد اتفاق نیفتاده است» و جمع این مسائل محیط زیست کشور را در شرایطی قرار داده که ظرف چند ماه دو یوزپلنگ از دست برود. معاون سازمان محیط زیست ادامه می‌دهد: «وقوع این تصادفات نشان‌دهنده وجود تعارضی بسیار بزرگ است. با اینکه طبق وظایف سازمان، برای توسعه زیستگاه یوزپلنگ آسیایی و امن کردن زیستگاه‌های حاشیه توران اقداماتی را شروع کرده‌ایم، در نبود امنیت در زیستگاه‌های خارج از توران و نبود طعمه، مشکلات ادامه خواهد داشت. علاوه بر این به آموزش و جلب مشارکت مردمی نیاز است تا امنیت حاشیه توران برقرار شود. این روند به کلی کاری زمان‌بر است.» از نگاه اکبری، بحران کنونی یوزپلنگ‌ها و زیستگاهشان «حاصل سال‌ها توسعه انسانی است و یک‌شبه به‌وجود نیامده که بتوان در کوتاه‌مدت نسخه اثربخشی برای آن پیچید.»
با مرگ توله‌یوز هلیا، نگرانی درباره تکرار تصادفات جاده‌ای جدی‌تر شده است. حالا که مهتاب هم در نقطه‌ای دیگر دیده شده، نیروهای محیط زیست با کمک فعالان و جوامع محلی قرار است در شب‌های ‌تاریک جاده‌های پرخطر را پایش کنند و به راننده‌ها هشدار دهند. معاون سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید «این مسکنی ناپایدار است» که هم انرژی زیادی از نیروها می‌گیرد و هم نمی‌توان به اثربخشی آن امیدری داشت اما در حالی که جاده‌های پرتردد هنوز ناامن‌اند، چاره دیگری نیست.